اندیشه معرفتی،سیاسی و تربیتی جان لاک
آراء تربیتی جان لاک:
جان لاک (1704-1632) یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان انگلسی درسده 17 میلادی است.که به‌طور گسترده به عنوان پدر لیبرالیسم کلاسیک شناخته می‌شود.لاک از مهمترین شارحان نظریه قرارداد اجتماعی و پیروان مکتب تجربه‌گرایی است. نظرات او بر پیشرفت شناخت‌شناسی و فلسفه سیاسی مؤثر بود. پرداخت.از تأثیرگذارترین اندیشمندان عصر روشنگری شمرده می‌شود. بودند. اتفاقاتی که در طول زندگی لاک به وقوع پیوست، یکپارچگی دوباره انگلستان، طاعون بزرگ لندن و آتش‌سوزی بزرگ لندن بود. او مصوبه اتحاد سال 1707 میلادی را به چشم ندید هر چند که فرمانروایان انگلستان و اسکاتلند در طول حیات او پیمان اتحاد شخصی بستند. پادشاهی مشروطه و نظام پارلمانی در طول حیات لاک در مراحل ابتدایی پیدایش خود بودند.(ویکی پدیا دانشنامه آزاد).دیدگاه وبینشی که جان لاک درعرصه ی علم سیاست داشت وجود حکومتی برمبنای رضایت عمومی ملت،برخورداری ازحق مسلم آزادی خواه این آزادی درقالب بیان،قلم ویا اعتراضات مسالمت آمیز و سازنده باشد. اندیشه و شیوه ی تفکر لاک شالوده ی تصویب بسیاری از قوانین وپایه گذاری حکومت درایالات متحده آمریکا شد. امروزه عملکرد بسیاری از قانون گزاران در آمریکا از اندیشه و نظریات جان لاک نشأت می گیرد.لاک دیدگاه هایی نیز در حوزه ی معرفت شناسی در دوره رنسانس داشت.لاک آثار بزرگی از خود برجای گذاشت که مهم ترین آن ها عبارت اند از:تحقیقی درباره ی فهم انسان،اندیشه هایی درباره ی تربیت،درباره ی راهنمایی فهم و دورساله درباره ی فهم.
فلسفه جان لاک:
الف) معرفت‌شناسی: جان لاک در کتاب جستارهایی در فهم بشر، به بیان این مطلب می پردازد که چگونه تصورات ما از تجربه نشأت می گیرد. وی با ساختن زمینه برای شناخت تجربی، به ابطال نظریه تصورات فطری پرداخته، منبع معلومات انسان را تجربه می داند (شنویند، 2003). او تجربه را به دو بخش حسی و فکری تقسیم می کند. تجربه حسی درباره اشیا و فرایندها در دنیای خارج است و تجربه فکری متعلّق به درون و ذهن انسان است (اوزگالیز، 2001). بنابراین، شناخت ما از جهان، یا مستقیماً از طریق حواس است و یا حاصل درون نگری خود ذهن است. البته فاهمه انسان قدرت مقایسه، تجرید، تعمیم و ترکیب دارد و از این طریق، می تواند تصورات خود را به صورت متنوع تری توسعه دهد.لاک همچنین به ردّ اصول فطری اخلاقی می پردازد و بر این باور است که بهترین مفسّرِ باورهای انسآنها عمل آنان است. برای مثال، اگر انسآنها در خصوص لزوم رعایت عدالت و وفای به عهد توافق دارند، این بدان علت نیست که آن اصول فطری است، بلکه بدان علت است که آن اصول با مصالح جامعه سازگار است (توسلی، 1388). اصول عمده نظریه تربیت اخلاقی لاک از دیدگاه های اخلاقی او سرچشمه می گیرد. لاک بر این باور است که آدمی همیشه به دنبال انتخاب لذت و پرهیز از رنج است. لذت و رنج باید معیار نیکی و بدی و یا پیامد آنها باشدبه نظر وی، خیر طبیعی همراه با لذت است و بشر به دنبال این نوع خیر و خوبی است؛ اما همه لذت ها به طور اخلاقی خیر نیست. تنها لذت هایی دارای خیر اخلاقی اند که با اراده فرد همراه باشند و علاوه بر این، لذت ها با فضیلت ها همراه گردند (اسنوک، 1970).
تحلیل:تصورات فطری به آن دسته از تصورات گفته می شود که به طور ذاتی در انسان نسبت به برخی از پدیده ها و کنشها وجود دارد. به عنوان مثال:تصوری که انسان از آتش در ذهن خود ترسیم می کند عمل سوزاندن و پخش حرارت است. او می داند که داخل شدن به آتش برای او صدمات جانی به بار خواهد آورد. بنابراین بر پایه ی ذهنیتی که به طور ذاتی و غریزی از آتش دارد هیچگاه از آتش برای آسیب زدن به خود یا کاربرد های خطرناک بهره نمی جوید. در شناخت بسیاری از پدیده ها در جهان معمولا ما انسانها از حواس پنجگانه برای شناخت اجسام و محرکهای بیرونی استفاده می کنیم. به عنوان مثال: برای تشخیص مزه ی یک ماده ی خوراکی از حس چشایی کمک می گیریم یا برای پی بردن به فاسد یا سالم بودن یک ماده ی خاصی از حس بویایی استفاده می کنیم.
ب) اندیشه‌ی سیاسی: در «دو رساله در باب حکومت»، جان لاک به مخالفت با حق الهی سلاطین پرداخته و معتقد است که همه ی انسان ها به لحاظ وضع طبیعی، آزاد و برابرند و از حقوق طبیعی برخوردار می باشند. نظریات سیاسی لاک بعدها در قانون اساسی آمریکا و نیز در قانون اساسی فرانسه بازتاب یافت.حقوق طبیعی آن حقوقی است که ما به عنوان انسان قبل از اینکه هر حکومت به وجود آید، دارا بوده ایم که حق حیات از آن دسته است. زمانی که لاک از چگونگی ایجاد حکومت صحبت می کند، معتقد است که افراد فکر می کنند شرایط شان در وضع طبیعی، نامطلوب است و از این رو مایلند که برخی از حقوقشان را به یک حکومت مرکزی با حفظ حقوق منتقل کنند و این نظریه قرارداد اجتماعی است. رضایت اکثریت است که برای تعیین حاکمان لازم است. ممکن است دریک حکومت مدنی این اکثریت اختیارات به پادشاه یا وارثین و یا مجلس شورای دموکراتیک اعطا شود.هدف حکومت مدنی قانونی و مشروع، حفظ حیات، آزادی، سلامت و دارایی شهروندان تا حد ممکن و پیگیری و مجازات کسانی است که حقوق دیگران را نقض می کنند. همچنین حکومت مدنی به دنبال خیر عمومی است. حتی اگر در تضاد با حقوق افراد باشد، اما حکومت مدنی غیرقانونی در حفظ این حقوق کوشا نبوده و عموما رفتار خودکامگی را در عملکرد خود پیاده می کند.
تحلیل: جان لاک عموما بر وجود یک حکومت دموکراتیک با رضایت اکثریت، استفاده از نظرهای مختلف با هدف مصلحت عمومی و ملی تاکید دارد. به عقیده لاک یک حکومت جمهوری،قانونی و مشروع سیستمی است که حقوق افراد در آن محترم شمرده می شود. شهروندان و صاحب نظران در چارچوب قانون از حق اعتراض و نقد عملکرد حاکمیت برخوردار می باشند. البته این نکته نیز قابل ذکر است که سردمداران دستگاه حکومتی همواره باید بکوشند مصلحت عمومی را در مصوبات قانونی خود مد نظر قرار دهند. حتی اگر منافع برخی از افراد با نفوذ حکومتی در تضاد با منافع حکومتی و عمومی باشد.
تعلیم و تربیت از دیدگاه جان لاک:
جان لاک درباره‌ی هدف تربیت معتقد است که باید فرد را برای موفقیت در زندگی فردی و عضویت در جامعه یا به‌تعبیر امروزی شهروندی آماده کرد.لاک چهارهدف عمده را برای رسیدن به آن شهروند ایده آل تعریف می کند:
1- فضیلت، یعنی آگاهی بر درست و نادرست
2- حکمت، یعنی یک فعالیت عملی برای اداره‌ی امور خود به‌طرز استادانه
3- تربیت خوب، یعنی احساس وقار که صفتی میان تکبر و فروتنی بسیار است
4- تعلیمات، یعنی چیزی که فقط موجد معلومات ظاهری می‌شود (صص319-318).
لاک معتقداست که خواسته ها وعلایق کودکان نباید موردبی توجهی قرارگیرد.وی عقیده دارد که با کودکان باید بانرمی رفتارشود.باید آنان آزاد گذاشت تابتوانندبازی کنند و اسباب بازی داشته باشند.شلوغ کاری کنند ازبچه ها نباید انتظار داشت که عملکردشان همچون بزرگ ترها باشد.البته این نکته نیز حائزاهمیت است که نباید صرفا هرچیزی ر اکه کودک دلش خواست در اختیار او قرار داد بلکه باید با استفاده از شیوه های تربیتی مناسب ازتبعات انجام این گونه اعمال جلوگیری کنیم.
او برنامه‌ی آموزش خود را با یاد دادن خواندن و نوشتن و نقاشی آغاز کرده، پس از آموختن زبان مادری آموختن یک زبان دیگر برای ارتباط با فرهنگ کشوری دیگر را لازم شمرده و آموختن زبان لاتین و ادبیات کهن را نیز مفید می‌داند. او تعصب خاصی نسبت به زبان انگلیسی داشت و دانستن آن‌را بسی مهم‌تر از دانستن ادبیات باستان یونان و روم می‌دانست. تعلیم ریاضیات، علوم طبیعی، زیست‌شناسی، جغرافیا، تاریخ، و هنر نیز جزء برنامه‌ی درسی لاک است (مایر، ج1، 1384، صص320-319به نقل ازحشمت الله سمیعی شیرده). او مانند کمنیوس آموزش یک شغل را برای تندرستی و تربیت اخلاقی به جوانان توصیه می‌کند و سیر و سفر را نقطه‌ی پایانی تربیت می‌داند (کاردان، 1381، ص122به نقل ازحشمت الله سمیعی شیرده).
تحلیل بندفوق:جان لاک معتقد است که با آموزش یک زبان خارجی درکنار زبان مادری، رشد فکری و اجتماعی کودک را می توان افزایش داد.زیرا هنگامی که کودک درکنار زبان وخط معیار ورسمی، با خط و زبان معیارکشورهای دیگرآشنایی پیدامی کند حتی اگراین آشنایی نسبی باشد، می تواند کودک راتا حدود زیادی با آداب ورسوم وفرهنگ و آرمان های آن کشور آشنا نماید.از آنجایی که زبان انگلیسی زبان بین المللی است ودربسیاری ازمحافل رسمی جهان پرکاربرد می باشد. امروزه یادگیری و حتی نحوه ی آموزش این زبان خارجی ازدغدغه های مراکز آموزشی به ویژه در کشورهای آسیایی می باشد.البته درکنار زبان انگلیسی زبان روسی،فرانسوی و آلمانی نیز در برخی از کشورها به ویژه کشورمان ایران به طور غیررسمی آموزش داده می شود وعلاقه مندانی نیز به همراه خود دارد. امروزه آموزش زبان به خصوص زبان انگلیسی نیازمند یک برنامه ریزی مدون و کاربردی می باشد که در کشورما نیز از ابتدای دوره ی اول متوسطه تاپایان دوره ی دوم در قالب برنامه درسی گنجانده شده است.لاک همچنین بر این عقیده است که شغلی که ی نوجوان یا جوان درآینده ی خود در نظردارد باید سلامت اخلاقی و هم صحت جسمی او را به طور معمول تضمین نماید.انتخاب یک شغل مناسب با درآمد ایده آل از دغدغه های فکری جوانان امروزی است.این نکته را باید متذکر شد.درآمدایده آل صرفا به این معنانیست که الزاما شغل برگزیده شده توسط یک جوان هنگفت و پرسود باشدبلکه باید شغلی باشد که یک جوان یا نوجوان درآن به آرامش روانی ایده آل برسد. جان لاک همچنین سفر کردن و آشنایی با فرهنگ های کشورهای دیگر رانیز مکمل فرایند تربیتی می داند.
منابع:
تحلیل و بررسی فطرت در آثار شهید مطهری،بهزاد آروانه، محمد داوودی،سال دوم،شماره اول،بهار 1390
اندیشه جان لاک در حوزه ی فلسفی سیاسی،ویلیام آزگالیس،ترجمه نفیسه جلالی
فلسفه تعلیم و تربیت.انتشارات حوزه و دانشگاه