شرح حال مقدماتی
دیدیم که روسو بر این باور بود که رفتار بر اساس برنامه زمانی یا طرح درونی طبیعت، بروز می یابد. امروزه، این فرایند را رسش زسیتی می نامیم و فردی که بیشترین تلاش را کرد تا مطالعه رسش آغاز شود، آرنولد گزل بود.
گزل همچنین با طرفداری از رویکرد کودک محور، درباره پرورش کودک مطالبی نوشت.
اصول رشد
مفهوم رسش
گزل معتقد بود که رشد کودک، تحت تأثیر دو نیروی عمده است. نخست آنکه، کودک محصول محیط خویش است. اما گزل معتقد بود که رشد کودک به کونه ای بنیادی تر، از درون و بر اثر عمل ژن ها، هدایت می شود. او این فرایند را رسش یا بالیدگی نامید.
ویژگی بارز رشد مبتنی بر رسش این است که همواره به صورت مراحلی ثابت، آشکار می شود. این مسئله را می توان نخست در جنین در حال رشد مشاهده کرد که در آن مثلاً، قلب همواره اولین عضوی است که رشد می یابد و عمل می کند. به همین ترتیب، مغز و سر، زودتر از سایر بخش های بدن جنین، از قبیل دست و پا رشد می کنند. این ترتیب که طرحی ژنتیکی آن را هدایت می کند، هرگز نقض نمی شود.
رشد به صورت سلسله مراحل، پس از تولد نیز ادامه می یابد.
البته کودکان از نظر میزان رشد با یکدیگر تفاوت دارند.
بعلاوه، میزان رشد تحت کنترل تفاوت های فردی است که به وسیله مکانیزم های ژنتیکی درونی، تعیین می شود.
رسش و محیط، تأثیرات کاملاً متفاوتی دارند. در رشد قبل از تولد، این موضوع بدین معنا است که رسش، متمایز از جنبه های محیط درونی از قبیل حرارت و اکسیژنی است که جنین از مادر دریافت می کند. بی تردید این عوامل محیطی اهمیت بسیار زیادی دارند، زیرا پشتیبان رشد سالم هستند، اما در ترتیب آشکار شدن ساختار و الگوهای عمل، هیچ نقش مستقیمی ایفا نمی کنند. این وظیفه، بر عهده مکانیزم رسش است.
نوزاد پس از تولد، به محیط متفاوتی وارد می شود. این محیط، تنها نیاز های جسمانی او را برآورده نمی کند، بلکه محیطی اجتماعی و فرهنگی است که او را به انجام رفتار های درست وا می دارد. گزل معتقد بود که کودک برای تحقق قوای نهفته در خود، به وضوح به محیط اجتماعی نیاز دارد، اما همچنین بر این باور بود که نیروهای اجتماعی، زمانی به بهترین وجه بر کودک اثر می گذارد که با اصول رسشی درونی، هماهنگ باشند.
گزل به ویژه، با آموزش زود هنگام مطالب به کودکان مخالف بود. کودکان هنگامی که آمادگی پیدا کنند و دستگاه عصبی آن ها به قدر کافی رشد کند، خواهند نشست، خواهند ایستاد و راه خواهند رفت. آن ها در زمان مناسب و با هدایت عوامل درونی شان، به تدریج بر تکالیف مختلف تسلط می یابند. تا پیش از آن زمان، آموزش، ارزش چندانی ندارد و ممکن است بین مراقب و کودک، باعث پیدایش تنش نیز بشود.
این کودک، در برخی مهارت ها توانایی بیشتری از خود نشان داد، ولی کودک آموزش ندیده خیلی زود و با تمرین بسیار کمتری همین توانایی ها را به دست آورد، و این تکالیف را تقریباً در همان سنی انجام داد که از او انتظار می رفت. بنابراین، ظاهراً یک برنامه زمانی درونی وجود دارد که آمادگی انجام دادن تکالیف را تعیین می کند و به نظر می رسد سودمندی آموزش های زود هنگام، نسبتاً موقتی است. مسئله تحریک زود هنگام، مسئله ای بحث انگیز است، اما ظاهراً تلاش های ما برای تسریع رشد حرکتی اولیه، تأثیرات اندکی دارد. بنابراین، رسش به فرایندی اطلاق می شود که از طریق آن، رشد به وسیله عوامل درونی و در درجه اول، ژن ها که مواد شیمیایی درون هسته سلول ها هستند، کنترل می شود. ژن ها توالی، زمان بندی و شکل پیدایش الگوهای عمل را تعیین می کنند.
تا اینجا عمدتاً رشد مبتنی بر رسش رفتار حرکتی اولیه را، که گزل در مطالعات خود بر آن تأکید داشت، توضیح داده ایم. با وجود این، گزل بر این باور بود که رشد تمامی شخصیت، در کنترل رسش است.
مثلاً او معتقد است: دستگاه عصبی کودک در مراحل و تسلسل هایی طبیعی، رسش می یابد. او قبل اینکه بایشتد، می نشیند. قبل از صحبت کردن، غان و غون می کند. قبل از اینکه حقیقت را بگوید، از خود دروغ سر هم می کند. قبل از اینکه مربع بکشد، دایره رسم می کند، قبل از اینکه نوعدوست شود، خود پسند است. قبل از اینکه به خود متکی شود، به دیگران وابسته است. همه توانایی های کودک از جمله اصول اخلاقی او، از قوانین رشد متأثر است.
مطالعه الگوها
آنچه بیشترین اهمیت را دارد، فرایند الگو سازی است؛ یعنی فرآیندی که اعمال با استفاده از آن، سازماندهی می شوند.
هنگامی که نوزادان، حرکت چشم هایشان را با حرکت دست هایشان سازماندهی می کنند و به چیزی که در دست دارند نگاه می کنند این، الگویابی همچنان وسعت می یابد.
سایر اصول رشد
گزل با مشاهدات خود، چند اصل دیگر را نیز در زمینه رشد مطرح کرد. ما سه اصل هم آمیزی تقابلی، عدم تقارن کنشی و خود گردانی را بررسی می کنیم.
هم آمیزی تقابلی. انسان ها بر مبنای تقارن خلق شده اند. ما دارای دو نیم کره مغز، دو چشم، دو دست، دو پا و چند اندام دو گانه دیگر هستیم. اعمال ما نیز نظیر هنگامی که دست و پایمان را خم یا راست می کنیم، کیفیتی دو گانه دارد « هم آمیزی تقابلی » به فرایندی از رشد اطلاق می شود که از طریق آن، دو گرایش مختلف، به تدریج نوعی سازماندهی مؤثر می رسند. مثلاً در رشد پدیده دست برتری، نوزاد ابتدا یک دست خود را به کار می برد، سپس هر دو را با هم به کار می گیرد، آنگاه دست دیگر را ترجیح می دهد، و بعد دوباره هر دو را به کار می گیرد تا آنکه در نهایت می تواند دست مسلط خود را انتخاب کند. این کیفیت رفت و آمدی اولویت ها، را به ذهن متبادر می سازد. گزل نشان داد که هم آمیزی تقابلی، چگونه « هم آمیزی تقابلی » استعاره هم آمیزی و در نتیجه اصطلاح الگویابی بسیاری از رفتارها، از جمله رفتار دیداری، خزیدن، و راه رفتن را توصیف می کند.
گزل همچنین بر این باور بود که هم آمیزی تقابلی، مشخصه رشد شخصیت نیز هست. در رشد شخصیت، ما شاهد یکپارچه سازی گرایش های درون گرایی و برون گرایی در انسان هستیم. مثلاً کودکی که در سه سالگی، آرام و خود دار است، در سه سال و شش ماهگی درونگرا، کمرو، و ناآرام می شود. در پی این دوره درون گرایی، در چهار سالگی، گرایش به برونگرایی پیدا می کند و این دو گرایش در نهایت، در پنج سالگی یکپارچه و متعادل می شوند. چنین چرخه هایی در نوزادی آغاز می شوند و دست کم تا 16 سالگی ادامه می یابند. فرد هنگام ورود به قلمرو های جدید درونی یا بیرونی، به طور موقت تعادل خود را از دست می دهد، اما بعد بار دیگر خود را در سطوح جدید، سازماندهی می کند.
عدم تقارن کنشی. ما با فرایند هم آمیزی تقابلی، دوگرایی های طبیعت خود را متعادل می کنیم. با وجود این، به ندرت به تعادل یا تقارن کامل می رسیم. در واقع، درجه ای از عدم تقارن، که کاملاً کنشی است وجود دارد. ما زمانی دارای بیشترین کارآمدی هستیم که با ترجیح دادن یک دست، یک چشم و مانند آن، از یک جهت با جهان روبرو شویم.
خود گردانی. گزل بر این باور بود که ساز و کارهای رشد درونی آنقدر نیرومند هستند که انسان تا حد زیادی می تواند رشد خود را منظم کند. او در مجموعه ای از مطالعات خود نشان داد که کودکان چگونه می توانند چرخه های تغذیه، خواب و بیداری خود را منظم کنند.
گزل همچنین با تأکید بر قابلیت موجود زنده بر حفظ تعادل و وحدت کلی، در مورد خود گردانی، زاویه متفاوتی را نیز مورد توجه قرار داده است. البته رشد، عدم تعادل را نیز شامل می شود. همان گونه که دیدیم، الگوهای خواب و تغذیه نوزادان به طور مرتب دستخوش نوسان می شوند. ما نوسان های مشابهی را در رشد شخصیت نیز می بینیم که در آنها، هنگامی که کودکان وارد مراحل درونگرایی و برونگرایی می شوند، دوره های ثبات و عدم ثبات به دنبال هم می آیند. هنگامی تنش به وجود می آید که کودکان به قلمرو ناشناخته های جدید وارد می شوند. اما سازوکارهای خودگردانی، همواره فعال هستند و باعث می شوند که موجود زنده، هرگز پیش از به دست آوردن تعادل، بیش از حد به یک جهت متمایل نشود و پیش از حرکت مجدد به سمت جلو، پیشرفت های خویش را استحکام بخشد.
فردیت
یک موضوع کلی باید مورد بحث قرار گیرد و آن، مسئله فردیت است. گزل جداً بر بی همتا بودن هر کودک تأکید داشت.
دیدگاه اصلی گزل این بود که همه کودکان بهنجار توالی های یکسانی را پشت سر می گذارند، اما در میزان رشد با یکدیگر متفاوتند.
او هم چنین مطرح کرد که میزان رشد ممکن است با تفاوت در خلق و خو و شخصیت ارتباط داشته باشد. او در یک بحث جالب سه کودک را فرض کرد که یکی از آن ها به کندی، دیگری به سرعت و سومی به طور نامنظم رشد می کند و بر این نکته تأکید کرد که چگونه هر سبک رشد می تواند در آمادگی های شخصی متفاوتی جلوه گر شود. مثلاً کودک الف که به کندی رشد می کند، ممکن است کم تحرک و محتاط، صبور، خونسرد و به طور کلی در مورد مشکلات زندگی با تدبیر باشد. کودک ب که به سرعت رشد می کند،
ممکن است حاضر جواب، بی خیال، سرخوش، همراه و به طور کلی باهوش و زرنگ باشد. کودک ج که به طور نامنظم رشد می کند،
ممکن است گاه بیش از حد محتاط باشد و گاه احتیاط را رعایت نکند، اغلب دمدمی مزاج و بی صبر باشد و بارقه هایی از ذکاوت را نشان دهد. گزل بر این باور بود که هر خلق و خو و سبک رشد فردی، در فرهنگ، خواسته های متفاوتی را در پی می آورد و فرهنگ نیز باید بکوشد تا با فردیت هر کودک منطبق شود.
فلسفه فرزند پروری
گزل معتقد بود که پرورش کودک باید با شناخت دقیق قوانین رسش آغاز شود. آن ها فطرتاً نسبت به نیازهایشان و آنچه آمادگی انجام دادن آن را دارند یا ندارند، هشیار هستند. بنابراین والدین نباید کودکان را به پیروی از هیچ الگویی از پیش پنداشته ای وادار کنند، بلکه باید نشانه های رسش را از خود کودکان بگیرند.
مثلاً در مورد تغذیه، گزل به شدت از تغذیه مبتنی بر نیاز یعنی تغذیه ای که کودک آمادگی خود را برای آن نشان می دهد در برابر تغذیه بر اساس هرگونه برنامه از پیش تعیین شده، حمایت می کرد. او نوشت:
دو نوع زمان وجود دارد؛ زمان طبیعی و زمان مبتنی بر ساعت. اولی بر آگاهی کودک و دومی بر علم اختر شناسی و قراردادهای فرهنگی مبتنی است. برنامه خودخواسته، از زمان طبیعی نشأت می گیرد. نوزاد زمانی تغذیه می شود که گرسنه است. مختار است هر زمان که خوابش می آید بخوابد. او را برای تغذیه بیدار نمی کنند. در صورتی که جایش را خیس کند « پوشک او را عوض می کنند » هر زمانی که بخواهد می تواند به بازی های اجتماعی بپردازد. او برای زندگی کردن بر اساس ساعت دیواری خلق نشده است، بلکه خلق شده تا بر اساس ساعت درونی که منعکس کننده نیازهای متغیر اوست، زندگی کند.
هنگامی که والدین، اندیشه هایشان را در مورد آنچه کودک « باید » انجام دهد کنار بگذارند و در عوض، از نشانه ها و سرنخ های کودک پیروی کنند، کم کم به ارزش توانایی ذاتی رشد خود گردان کودک پی می برند. می بینند که کودک چگونه چرخه تغذیه و خواب و بیداری خود را تنظیم می کند. اندک زمانی بعد، خواهند دید که چگونه کودک یاد می گیرد که بدون اجبار و ترغیب، با اتکای به خود بخزد و سینه خیز حرکت کند. در این صورت، والدین کم کم به کودک و فرایند رشد، اعتماد خواهند کرد.
گزل تأکید می کرد که اولین سال زندگی، بهترین زمان برای یادگیری احترام گذاشتن به فردیت کودک است. والدینی که در دوره نوزادی، با هوشیاری پاسخگوی نیازهای کودک بوده اند، بعدها به طور طبیعی به بی همتا بودن علایق و توانایی های کودک، حساسیت نشان خواهند داد. آن ها کمتر تمایل دارند که انتظارات و آرزوهای خود را به کودک تحمیل کنند، بلکه بیشتر مایلند تا به فردیت کودک، مجال رشد و موفقیت بدهند.
گزل معتقد بود که والدین علاوه بر حساسیت باطنی نسبت به کودک، به برخی اطلاعات نظری درباره روندها و توالی های رشد هم نیاز دارند. آن ها به ویژه باید بدانند که رشد، بین دوره های ثبات و بی ثباتی، در نوسان است. این آگاهی، درک و بردباری را در آن ها تقویت می کند. مثلاً آگاهی از اینکه کودک 2/5 ساله از یک دوره دشوار می گذرد که می تواند موجب لجاجت و سرسختی او شود، به والدین کمک می کند. آن ها با آگاهی از این موضوع، تلاش نخواهند کرد که هرچه زودتر این رفتارهای کودک را سرکوب کنند. بلکه در مقابل، قادر خواهند بود که با انعطاف پذیری بیشتری با کودک رفتار کنند و حتی شاید از دیدن این که کودک چنین مشتاقانه سعی می کند استقلال خود را تثبیت کند، لذت نیز ببرند.
به این ترتیب، فلسفه گزل، در بعد افراطی رها کردن و تساهل قرار می گیرد. می توان سوال کرد که « آیا چنین نگرشی، به لوس شدن کودک منجر نمی شود » و « آیا کودکان پرتوقع نمی شوند و همیشه بر خواسته های خود اصرار نخواهند ورزید ؟ » .
البته پاسخ گزل این بود که کودکان باید یاد بگیرند تکانه های خود را کنترل، و مقتضیات فرهنگی خود را رعایت کنند. با وجود این، او معتقد بود کودکان زمانی این موارد را کاملاً فرا خواهند گرفت که به توانایی آن ها برای تحمل کردن کنترل ها که مبتنی بر رسش است، توجه کنیم. مثلاً در مورد تغذیه، نوزاد را نباید در ابتدا خیلی منتظر گذاشت . « مهمترین نیازهای نوزاد با غذا و خواب ارتباط دارند. این نیازها ماهیتی فردی و طبیعی دارند. نمی توان آن ها را تغییر داد یا برآورده نکرد ».
اما اندک زمانی بعد و تقریباً در چهار ماهگی، وسعت و رشد سیستم گوارشی کودک، شرایطی بهتر از قبل پیدا می کند و به همین دلیل، نوزاد تنش کمتری خواهد داشت و کاهش دفعات گریه کودک به والدین نشان می دهد که او اکنون قادر است برای تغذیه صبر کند.
بعداً، رشد زبان و گسترش بعد زمانی کودک، به او کمک می کند تا ارضای فوری نیازهایش را به تعویق بیندازد. در 2/5 سالگی، دیگر کودکان بی درنگ نشان نمی دهند که به آب میوه خود نیاز دارند، زیرا هنگامی که والدین به آن ها می گویند « قدری صبر کن » معنای این عبارت را درک می کنند.
بنابراین، گزل بر این باور بود که والدین هشیار می توانند به تعادلی منطقی بین نیروهای رسشی و فرهنگ پذیری دست یابند.
باوجود این، واضح است که گزل، بیشتر این سازگاری را از فرهنگ انتظار داشت. او معتقد بود که فرهنگ پذیری لازم است، اما نباید نخستین هدف ما انطباق دادن کودک با قالب های اجتماعی باشد. این هدف رژیم های اقتدار طلب است. ما در دموکراسی به آزادی عمل و فردیت بها می دهیم؛ یعنی ویژگی هایی که عمیق ترین ریشه های آن ها در تکانه زیستی انسان در جهت رشد بهینه قرار داد.
فرهنگ پذیری، هم در مدرسه و هم در خانه، صورت می گیرد. مدارس مهارت ها و عادات هایی را به کودکان آموزش می دهند که آنان به عنوان اعضای بزرگسال جامعه، به آن ها نیاز خواهند داشت. اما معلمان نیز همانند والدین نباید منحصراً بر حسب هدف های فرهنگی فکر کنند، به گونه ای که وضعیت رشد کودک را نادیده بگیرند. مثلاً اگر چه فرهنگ ما برای کار دقیق ارزش قایل است،
معلمان باید درک کنند که به طور طبیعی کودکان در برخی سنین، از سنین دیگر، دقت کم تری دارند. کودکان شش ساله به شدت مستعد خطا هستند، در حالی که کودکان 7 ساله با آمادگی مشق هایشان را انجام می دهند و کارهایشان را به طور کامل به اتمام می رسانند. بر همین روال، معلم رشدگرا، کودک 6 ساله را به یادگیری چیزی که با طبیعت او سازگار نیست مجبور نمی کند، بلکه دادن تکالیف را به زمانی وا می گذارد که برای کودک مفید باشد. در همین حال، کافی نیست که فنون یادگیری را بر مبنای سن یا سطح تحصیلی تنظیم کرد، زیرا میزان رشد و استعدادهای ویژه کودکان، بسیار متفاوت هستند. به این ترتیب، نیاز کودکان را به رشد بر
اساس برنامه زمانی خود و پرورش استعدادهای منحصر به فردشان، مورد بی توجهی قرار می دهند.
ارزشیابی
با وجود این اکثر روان شناسان معاصر، جهت گیری رسشی گزل را، بسیار افراطی می دانند. بیشتر روان شناسان، نقش رسش را تأیید می کنند، اما بر این باورند که یادگیری و تدریس، بسیار بیشتر از آنچه گزل تصور می کرد،اهمیت دارند. آن ها معتقدند که محیط صرفاً از الگویابی درونی حمایت نمی کند، بلکه در سازماندهی رفتار نیز نقش دارند.
بیشترین انتقادها از گزل، به شیوه ارائه هنجارهای سنی به وسیله او مربوط است. هنجارهای او از یکسانی بیش از حد حکایت دارد و او در مورد میزان تغییر پذیری که در هر سن می توان انتظار داشت، اظهار نظر نکرده است. به علاوه، هنجارهای گزل، بر مبنای کودکان طبقه متوسط در یک محیط دانشگاهی (ییل) عرضه شده است و ممکن است در سایر زمینه های فرهنگی، به طور کامل مصداق نداشته باشد.
با توجه به این یافته ها، تصویری که گزل از رشد ارائه می کند، بیش از حد ناکافی به نظر می رسد. اکنون نوزادان بسیار باهوش تر از آنچه تصور می شد، به نظر می رسند و پژوهشگران در مورد ذهن کودکان در چند ماه بعد از تولد، قابلیت های قابل توجهی را در می یابند.
امروزه پزشکان و متخصصان اطفال هنوز هم هنجارهای گزل را بسیار با ارزش می دانند و برای نعیین اینکه نوزادان در سنین مختلف باید قادر به انجام دادن چه اعمالی باشند، از آن ها استفاده می کنند.
بنابراین، شواهدی در تأیید دیدگاه های گزل وجود دارد و آن اینکه پاسخ دهی به نشانه ها و تمایلات کودک، همانطور که او از یک برنامه زیستی درونی پیروی می کند، مطلوب است.
اما به نظر می رسد با پیروی از توصیه های گزل، بهره های زیادی می بریم. زیرا گرچه درست است که باید کودکانمان را تا حدی کنترل و هدایت کنیم و آن ها را آموزش دهیم، اما معمولاً برای انجام دادن چنین اعمالی عجله می کنیم. آنچه برای ما دشوارتر است ، این است که به کودکانمان فرصت دهیم خودشان رشد کنند، و برای تماشا کردن و لذت بردن از آن ها و تحسین کودکانمان، وقت بگذاریم.