اهمیت تغذیه در سلامت کودکان

چکیده :

انسان برای رشد و تداوم زندگی نیاز به دریافت مرتب غذا دارد تا بتواند با هضم و جذب آن انرژی لازم برای انجام اعمال حیاتی را به دست آورد ، به این روند تغذیه می گویند .

همانطور که تغذیه و رژیم غذایی مناسب ضروری ترین عامل سلامت است ، تغذیة ناسالم هم مهم ترین عامل بروز بیماری است . در دوران کودکی ، به خصوص سنین دبستان و همین طور در دوران نوجوانی ، به دلیل رشد سریع ، انسان بیش از هر زمان دیگر به تغذیة مناسب نیازمند است . خانواده ها ، در این دوران که زمان شکل گیری و الگوپذیری غذایی در کودکان است ، می توانند موقعیتی فراهم کنند تا فرزندانشان از رژیم غذایی سالم و متنوع برخوردار شوند .

متأسفانه برای خیلی از خانواده ها و کودکان غذاهای آماده و تنقلات فاقد ارزش غذایی ، جزئی از رژیم غذایی عادی روزانه محسوب می شوند که البتّه به وسیلة آموزش بهداشت و تغذیه می توان افراد را در هر سن و سالی متوجه عادات غذایی ناصحیح کرد و رفتارهای تغذیه ای مناسب را جایگزین آنها ساخت . نمونة آن ، توجه به وعده های غذایی (به خصوص صبحانه) و میان وعده ها برای دانش آموزان است . در این مقاله سعی شده است به اهمیت تغذیه در دانش آموزان پرداخته شود .

مقدمه :

توسعه و رشد کشورها بیش از هر چیز به نیروی انسانی ماهر و توانمند وابسته است . نسلی که بتواند‌دانش فنی منطبق با زمان و مکان را ابداع کند ، نسلی که توانمندی کار فکری و بدنی را داشته باشد ، نیروی کار سالم و ماهر از مزرعه و معدن و کارخانه تا حضور در صحنه های علمی و دانشگاه ها ضامن بقاء و توسعه هر کشور است .

سرمایه گذاری برای تغذیة صحیح کودکان و دانش آموزان یک سرمایه گذاری مقرون به صرفه است .بهره این سرمایه گذاری حیاتی ، افزایش تولید در عرصه های مختلف ، خلق دانش فنی و رهایی از وابستگی همراه با داشتن نسلی سالم و پویا است . دوران مدرسه از نظر تغذیه ای دورة قابل توجهی است زیرا هنوز کودک در مرحله رشد قرار دارد ، اگرچه روند رشد به صورت نسبتاً یکنواختی ادامه دارد ولی سال های آخر دبستان مقارن با شروع جهش رشد به ویژه در دختران است . بنابراین تأمین انرژی مورد نیاز بسیار ضروری است.

دانش تغذیه :

به مجموعه دانستنی ها در مورد غذاهایی که یک موجود زنده به آنها احتیاج دارد ، طرز تهیه و استفاده از این غذاها و روشی که برای دفع مواد زائد به کار برده می شود ، دانش تغذیه می گویند . به عبارت دیگر ، علم تغذیه ، دانش رساندن مواد مغذّی به بدن ، به اندازة مناسب و موردنیاز است .

بنابراین تغذیه علمی است که در مورد غذا ، مواد مغذّی و همچنین در زمینة تأثیر موادمغذّی بر یکدیگر و نقش تناسب مقادیر آنها در سلامت و بیماری بحث می کند .

علم تغذیه ، علم جوانی است و در سال 1934 توسط انستیتوی تغذیة آمریکا به صورت یک علم مجزّا شناخته شد .

تغذیه با سایر علوم ، ارتباط تنگاتنگی دارد . « لاوازیه » به عنوان پایه گذار و پدر علم تغذیه در قرن هیجـدهم شناخته شـده است . لاوازیه اولین کسی بود که توانست ارتباط بین تنفس ، اکسیداسیون و انرژی غذایی را کشف کند .

اکنـون تغـذیـه اهمیـت خـاصـی در زمیـنـة پیشـگیـری و درمـان بیماری ها دارد و بـا برنامه ریزی های صحیح غذایی می توان از بروز بسیاری از بیماری های قلبی – عروقی ، عفونی و بیماری هایی مانند سرطان و قند جلوگیری کرد . هزینه های درمان این بیماری ها بسیار زیاد است ، در حالی که با تغذیة مناسب می توان هزینه های درمان را کاهش داد .

گروههای اصلی غذایی :

تأثیر تغذیه در رشد ، سلامت و هم چنین قدرت یادگیری در کودکان برکسی پوشیده نیست . کمبود مواد مغذّی باعث کاهش قدرت فراگیری کودکان می شود . دوران مدرسه و به ویژه سال های آخر دبستان مقارن با شروع جهش رشدی است ، بنابراین تأمین انرژی و مواد مغذّی مورد نیاز در این دوران بسیار ضروری است . میزان انرژی مورد نیاز کودکان مدرسه ای به دلیل تفاوت در اندازه بدن ، میزان تحرک و سرعت رشد آنها متفاوت است . در صورتی که انرژی مورد نیاز کودک به خوبی فراهم نشود باعث مختل شدن رشد کودک خواهد شد . یکی از بهترین راه ها برای اطمینان از تأمین نیازهای تغذیه ای کودکان مدرسه ای ، استفاده از چهار گروه اصلی غذایی است . توصیه می شود در برنامة غذایی روزانه از این پنج گروه استفاده شود . گروه های اصلی غذایی عبارت است از : گروه نان و غلات ، گروه گوشت و تخم مرغ ، گروه میوه ها و سبزیجات ، حبوبات و مغزها ، گروه شیر و لبنیات و گروه چربی ها .

1- گروه نان و غلات :

مواد غذایی مثل انواع نان ، ماکارونی ، گندم ، جو و ذرت در این گروه قرار می گیرند . مواد غذایی این گروه بیشتر نقش تأمین انرژی بدن را به عهده دارند . علاوه بر آن حاوی ویتامین های گروه B و پروتئین نیز هستند . کودکان بهتر است از نانی تغذیه شوند که از آرد سفید و تصفیه شده تهیه نشده باشد ، چون املاح معدنی و خصوصاً منیزیم با تصفیه آرد از بین می روند . هم چنین از نانی که با جوش شیرین تهیه می شود نباید استفاده شود ، چون نانی که با جوش شیرین تهیه می شود دارای ماده ای به نام اسید فیتیک است که مانع جذب آهن و سایر املاح دو ظرفیتی مثل روی و کلسیم می شود ، در نتیجه کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن ، کمبود روی و کمبود کلسیم ایجاد می شود .

2- گروه گوشت و تخم مرغ و حبوبات :

انواع گوشت های قرمز و سفید و تخم مرغ و حبوبات در این گروه قرار دارند . پروتئین ها مواد مغذّی اصلی هر سلول زنده هستند . پروتئین ها دارای منشاء حیوانی (انواع گوشت ها و تخم مرغ) کیفیت خوبی دارند . با وجود این بعضی از مواد گیاهی (حبوبات) دارای مقادیر کمی پروتئین هستند که ارزش حیاتی آن ها پایین تر از پروتئین های حیوانی است ولی مصرف آن ها توصیه می شود . مزیّت تغذیه ای انواع گوشت ها به غنای پروتئینی آن بستگی دارد (15 تا 20% گوشت پـروتئین است) . گـوشت ، غنی از فسفـر ، آهن و ویتامین های گروه B و به ویژه B1 است .

تخم مرغ حاوی 14 درصد پروتئین است که از نظر کیفیت بهترین بوده و بیشترین تعادل اسیدهای آمینه در بین تمام مواد غذایی را داراست . چربی های آن (12 درصد) در زرده تجمع یافته و سفیده عملاً فاقد چربی است . سدیم عمدتاً در سفیده وجود دارد . آهن ، پتاسیم و کلسیم به مقدار خیلی کم در سفیده وجود داشته و می توان گفت فقط در زرده وجود دارند . ویتامین های B1 ، B2 ، A و D در زردة تخم مرغ وجود دارند . حبوبات به خصوص عدس نیز در تأمین نیازهای پروتئینی ، ویتامین ها و به ویژه فسفرنقش مهمی دارند .

3- گروه شیر و لبنیات :

لبنیات منابع پروتئین با ارزش حیاتی بالا هستند و به خصوص از نظر کلسیم تا حد قابل توجهی غنی می باشند . کلسیم موجود در لبنیات بهترین شرایط جذب را دارد و با فسفر متعادل بوده و با مقدار کمی ویتامین D همراه است .

کلسیم در تشکیل استخوان و دندان و استحکام آن نقش ضروری دارد . مواد غذایی این گروه علاوه بر کلسیم و پروتئین دارای انواع ویتامین های گروه A ، B وD هستند .

شیر یک ماده غذایی تقریباً کامل است که غنی از کلسیم ، فسفر ، پتاسیم ، سدیم ، کلر و ویتامین های گروه B ، A و D است . مصرف شیر و فرآورده های آن مثل خامه ، پنیر و ماست در این سنین شدیداً توصیه می شود .

4- گروه میوه و سبزی ها :

انواع میوه و سبزی ها در این گروه قرار می گیرند . سبزی ها و میوه ها حاوی مقادیر قابل توجهی فیبر ، ویتامین و مواد معدنی هستند و برای مقاومت بدن در برابر بیماریها ، ترمیم یا بهبود زخم ها و سلامت پوست بدن ضروری هستند .

5- گروه چربی ها :

بدن برای حفظ سلامتی و رشد بافت ها نیاز به اسیدهای چرب گوناگون دارد که انواعی از آن ها قابل ساخته شدن در بدن نیستند و باید همراه با منابع مواد غذایی به بدن برسند . هم چنین ویتامین های محلول در چربی مثل ویتامین های A ، D و E در منابع غذایی حاوی چربی ها وجود دارند . بنابراین لزوم استفاده از منابع مفید اسیدهای چرب به خصوص در سنین رشد واجب به نظر می رسد . لذا توصیه می شود تا در برنامة غذایی دانش آموزان از روغن های مایع گیاهی (روغن سویا ، روغن زیتون ، روغن آفتابگردان و ...) استفاده شود . هم چنین دانه های گیاهی چرب نظیر پسته ، گردو ، فندق و ... در تأمین اسیدهای چرب مورد نیاز برای بدن بسیار کارآمدهستند .

علاوه بر استفاده از پنج گروه اصلی غذایی در برنامه غذایی کودکان سن مدرسه جهت تأمین نیازهای تغذیه ای کودکان در این سن ، توجه به دریافت مقادیر کافی مواد مغذی و پیشگیری از کمبودهای تغذیه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار است .

از جمله کمبودهای تغذیه ای موجود ، سوء تغذیه ناشی از کمی دریافت پروتئین و انرژی ، کمبود ید ، کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن می باشد . سایر کمبودها شامل کمبود ویتامین های گروه B مثل ویتامین B2 ، B1 و D می باشد . بعضی از این کمبودها به دلیل فقر مواد مغذّی در غذاهای منطقه ، همه گروه های سنی را درگیر می کند ولی کودکان به دلیل افزایش نیاز دردوران شیر ، بیشتر در معرض خطر قرار می گیرند .

سوء تغذیه :

عوارض ناشی از کمبود کلی مواد غذایی یا زیادی مصرف آن و یا کمبود یک یا چند نوع مادة مغذّی (ویتامین ها ، مواد معدنی) را سوء تغذیه می گویند .

اختلالات تغذیه ای بزرگترین مسألة بهداشتی عصر ما را به وجود آورده است ، زیرا به موجب بررسی های انجام شده ، در جهان کنونی بیش از 780 میلیون نفر ( در حدود 20% جمعیت جهان) سوء تغذیة مزمن دارند ، در حدود 190 میلیون کودک کمتر از 5 سال ، از جمله 150 میلیون نفر در آسیا و 27 میلیون نفر در افریقا از سوء تغذیه رنج می برند ، روزانه 40 هزار کودک کمتر از 5 سال می میرند که سوء تغذیه یک عامل مؤثر و مهم آن است ، بیـش از 2 میلیارد نفـر از کمبـود ویتامین ها و امـلاح معـدنی (آهن ، ید و ...) رنج می برند که عواقب این کمبودها کوری ، عقب ماندگی ذهنی و جسمی و حتّی مرگ است .

عدة زیادی از کودکان یا به علت همان اختلالات تغذیه ای که دارند در سالهای اول و دوم زندگی می میرند و یا اگر زنده بمانند به آسانی آمادة ابتلا به بیماری های دستگاه گوارشی و تنفسی می شوند و از این طریق به دام مرگ می افتند . آنهایی که از این مرحله رهـایی می یابند در تمام دوران رشد و بلوغ از سلامت کامل برخوردار نبوده ، ظرفیت فکری و بدنی آنان همیشه کمتر از معمول و متوسط است .

توصیه هایی جهت جلوگیری از کمبودهای تغذیه ای :

1- به وعده های غذایی اهمیت داده شود . کودکان سن مدرسه علاوه بر سه وعده غذایی اصلی به میان وعده نیاز دارند . دانش آموزان باید از میان وعده های غذایی بیشتر استفاده کنند و بین صبح تا ظهر و ظهر تا شب میان وعده مصرف کنند . در صورتی که در میان وعده های غذایی از نان و تخم مرغ ، ساندویچ مرغ ، کتلت ، انواع کوکوها مثل کوکوی سیب زمینی و یا شیر و کیک مصرف شود ، بخشی از پروتئین مورد نیاز کودکان این سنین تأمین می شود .

2- واقعیت این است که علی رغم گسترش وسایل ارتباط جمعی و افزایش آگاهی های عمومی در سطوح مختلف و نیز ارتقای سطح زندگی و متنوع شدن تغذیه مردم در چند دهة اخیر ، هنوز در بسیاری از خانواده ها به این مسأله توجه نمی شود ، لذا لازم است به والدین آگاهی های لازم دراین مورد داده شود چرا که افزایش آگاهی والدین در تأمین نیازهای غذایی کودکان و پیشگیری از کمبودهای تغذیه ای نقش مهمی دارد .

رابطة تغذیه با سلامتی :

در قرن 18 ، بسیاری از دریانوردان در مسافرتهای طولانی به دلیل ابتلاء به بیماری اسکوربوت ( کمبود ویتامین ث) جان خود را از دست می دادند . دریانوردان نه به دلیل حملة دشمنان ، بلکه به دلیل بیماری می مردند، بعدها متوجه شدند که غذاهای کنسروی دریانوردان ، فاقد ویتامین ها و مواد غذایی تازه است و با اضافه نمودن لیموی تازه به غذای آنها ، مشکل برطرف شد . اکثر انواع ویتامین با توجه به بیماری هایی که فقدان هر کدام در سلامت افراد ایجاد می نمود ، شناخته شدند.

نقش تغـذیه ، هم ردیف اهمیت ورزش ، محیط اطراف و آسایش روحی در سلامت افراد می باشد . البتّه بعدها ارتباط سلامتی با تغذیه کم رنگ تر شد . سلامتی به هنجاری در اجتماع مبدل شد و افراد و انواع بیماریها، عوامل ایجادکنندة آنها و راه های مقابله با آنها را شناسایی نمودند .

پس از جنگ جهانی دوم بود که اپیدمی ها ، یکی پس از دیگری پیدا شدند و همان موقع ، بیماری های قلبی ، سرطان و دیابت و ... به میان آمد .

بسیاری از محققان ، علت بروز چنین بیمار هایی را مصرف بیش از حد هیدراتهای کربن ، کم ورزش کردن ، کم تحرکی در فعالیت های روزانه ، مصرف کم سبزی و میوة تازه و هم چنین استفاده از چربی هایی که برای سلامتی مضر هستند می دانند . رستورانهایی که غذای آماده (فراوری شده) ارائه می کنندنیز انواع‌دیگری‌از بیماری ها را تحت عنوان بیماری های تمدّن به وجود آورده اند .

تغذیه از بسیاری جهات بر سلامتی تأثیر می گذارد . عدم تعادل مواد مغذّی در بدن ، چه کمبود و چه مصرف بیش از حد ، بر سلامت فرد اثر گذاشته و عملکرد طبیعی بدن را مختل می نماید . مثلاً سرطان به دلیل عملکرد بد در سوخت و ساز سلولی رخ می دهد و یا مصرف زیاد انرژی طی فعالیت منظّم ( مثلاً ورزش) سلامتی فرد را تضمین می کند .

دلایل اهمیت تغذیه در سنین مدرسه :

سالهایی که کودک دورة ابتدایی را می گذراند ، از نظر تغذیه ، دوره ای قابل توجه است ، زیرا هنوز رشد کودک ادامه دارد ، گرچه میزان رشد او کمتر از سالهای اول زندگی است .

تغییرات رشد قدی کودک در این سنین تقریباً ثابت و به طور متوسط سالانه حدود 6 سانتیمتر و میزان اضافه وزن او نیز حدود 5/3 کیلوگرم در سال است .

تغذیه ، فعالیت و رفتار کودک را نیز تحت تأثیر قرار می دهد . کم خونی فقرآهن در کودکان با تغییرات رفتاری و کاهش توانایی در یادگیری همراه است . کودکان کم خون ، بی تفاوت ، خسته و تنبل بوده ، در امور تحصیلی نسبت به کودکان سالم موفقیت کمتری دارند . این کودکان پس از درمان ، کوشاتر و در فعالیت های تحصیلی موفق تر می شوند .

همچنین مصرف بیش از اندازه شکر و مواد قندی موجب رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان می شوند .

پس تغذیه در کودکان مدرسه ای به دلایل ذیل حائز اهمیت است :

1- تأمین مواد سازنده برای رشد

2- تأمین انرژی موردنیاز برای انجام فعالیتهای جسمی و فکری

3- کمک به حفظ مقاومت در برابر عفونت ها

4- ذخیره سازی موادغذایی لازم به منظور آمادگی برای رشد سریع دوران بلوغ .

از کمبودهای تغذیه ای شایع در کشور ما ، کمبود کلی مواد غذایی که موجب تأخیر رشد کودکان می گردد ، همچنین کم خونی فقرآهن ، کمبود ید و اختلالات ناشی از آن و کمبود ویتامین آ(A) می باشد .

میان وعده ها :

کودکان سنین مدرسه علاوه بر 3 وعده غذای اصلی ، به میان وعده نیاز دارند . در این سنین کودکان باید هر 4 تا 6 ساعت برای نگهداری غلظت قندخون در حد طبیعی غذا بخورند . ارزش غذایی میان وعده ها باید در نظر گرفته شود .

دانش آموز باید بداند آنچه می تواند نیازهای او را تأمین کند موادی چون چیپس و پفک و سایر تنقلات کم ارزش نیستند بلکه موادی دارای ارزش غذایی هستند که از یک یا چند گروه اصلی غذایی تهیه شده باشند . استفاده از انجیر خشک و توت خشک ، بادام ، انواع میوه ها و سبزی ها و ساندویچ هایی مثل نان و پنیر و سبزی ؛ انواع کوکو و ..... می تواند به عنوان میان وعدة غذایی دانش آموز قرارگیرد . میان وعده هایی که نام برده شد دارای ارزش غذایی زیاد و کم هزینه هستند .

اهمیت صبحانه برای دانش آموزان :

صبحانه از مهم ترین وعده های غذایی برای همة افراد جامعه است . دانش آموزانی که صبحانه نمی خورند در یادگیری ، تجربه و تحصیل دروسی مثل ریاضی و علوم کارایی کمتری دارند و قدرت خلاقیت و ابتکار آنان کاهش می یابد .

نخوردن صبحانه باعث کمبود موادغذایی روزانه است که چه بسا در وعده های دیگر غذایی جبران نشود .

مطالعات اخیر نشان داده است که تغذیه صحیح در قدرت یادگیری کودکان مؤثّر است و نخوردن صبحانه می تواند تأثیرات منفی بر تمرکز و یادگیری آنها داشته باشد . در شرایط ناشتایی کوتاه مدّت ، بدن می تواند گلوکز خون را در سطحی ثابت نگه دارد تا بر عملکرد مغز لطمه وارد نشود امّا اگر مدّت زمان ناشتایی طولانی باشد نگهداری قندخون در سطحی که مغـز قـادر به فعالیت خود باشد دشوار شـده ، قدرت یادگیری و تمرکز حواس مختل می گردد . با وجود اهمیت فراوان صبحانه در سلامت کودکان ، بسیاری از کودکان میلی به خوردن صبحانه ندارند .

خوردن صبحانه باعث برآورده شدن نیازهای تغذیه ای کودک در طول روز می شود که نتیجة آن کنترل وزن و سطح کلسترول خون است . کودکانی که صبحانه می خورند ، کمتر دچار دل درد و ناراحتی های دیگر می شوند و در طول روز می توانند برنامة غذایی بهتری را ادامه دهند تا سطح موادمعدنی و ویتامین ها در بدن آنها بیشتر باشد .

از طرف دیگر ، بچه هایی که صبحانه نمی خورند ، به احتمال بیشتری ، در طول روز به خوردن غذاهای پرچرب ، که از نظر غذایی کم ارزش و بی ارزش هستند ، روی می آورند و همین مسأله باعث بیمارشدن و ایجاد مشکلات آینده برای آنها می شود .

تأکید بر خوردن صبحانه ، منظور صبحانه سالم است ، چرا که بعضی از کودکان عادت دارند روزشان را با خوردن بیسکویت و شکلات و این جور چیزها شروع کنند که اصلاً صبحانه سالمی به حساب نمی آیند . بعضی کودکان صبح زود از خواب بیدار می شوند و احساس گرسنگی نمی کنند که این مسأله با شروع صبحانه به مقدار کم و عادت دادن کودک به تکرار هر روز آن حل خواهد شد .

خوراکی های مجاز و غیرمجاز:

از آن جایی که غذاهای کم ارزش به دلیل تهی بودن از ویتامین و املاح موردنیاز و داشتن مقادیر ناچیز انرژی و پروتئین ، معده را پر کرده و موجب کم کردن اشتها گردیده و فرصت تغذیه با غذاهای مغذّی را از فرد می گیرد و موجب بروز کمبودهای تغذیه ای از جمله سوءتغذیه ، چاقی افراطی یا هر دو می شود .

برخی از خوراکی های مجاز که برای رشد کودکان بسیار مفید است شامل : لبنیات ، خشکبار ، میوه ها ، نان و پنیر ، خرما ، حلوا، تخم مرغ و ... می باشد که توصیه می شود کودکان را به استفاده از آن عادت داد.

خوراکی های غیـرمجاز شامل انواع : همبرگر ، سوسیس ، کالباس ، چیپس ، پفک و خوراکی های رنگی ، انواع آب نبات ، نوشابه های گاز دار و .... می باشد .

علاوه بر آمـوزش همگانـی ، تشـویـق تولیدکنندگان برای تولید تنقلات مغذّی سنّتی با بسته بندی و ظاهر جذّاب و دلنشین ، همکاری مهم در راه غلبة بر مشکل استفاده از خوراکی های غیر مجاز است .

کودکان و نوجوانان رشد سریع داشته و در این سنین به غذای مفید و موادغذایی لازم ، نیاز دارند ، برای رشد مناسب و حفظ سلامت خود نه تنها به 3 وعده غذای اصلی به ویژه صبحانه کافی ، بلکه دو بار غذای میان وعده نیز در طول روز احتیاج دارند .

هماهنگی تغذیه و حفظ تعادل انرژی :

رشد قدی کودکان از یکسالگی تا بلوغ سالانه 2 تا 3 اینچ (5 تا 5/7 سانتیمتر) است . در طی دوران رشد ، میزان نیاز آنها به انرژی و تغذیه ، به تدریج افزایش می یابد . میزان نیاز به انرژی، با فعالیت روزانه تغییر می یابد. به همین دلیل رشد و الگوی فعالیت در کودکان ، بسیار متفاوت است .

در کودکانی که تحرک و فعالیت بیشتری دارند ، مسلماً نیاز به انرژی بیشتر است . توجه به این نکته ضروری است که در کودکان کم اشتها ، نباید مصرف چربی و شیرینی را افزایش داد ، استفاده از غذاهای ذکر شده ، کافی و مناسب است . در کودکان کم تحرک ، باید مصرف مواد پر انرژی محدودتر شود تا حدی که ضمن حفظ تندرستی ، از چاقی بیش از حد جلوگیری شود . حذف بی مورد کربوهیدرات ها (گروه نان و غلات) نه تنها باعث لاغری و حفظ‌تناسب اندام نشده بلکه مواد ضروری تغذیه ای به بدن کودک نخواهد رسید .

تأثیر تغذیه در زنگ ورزش :

مصرف غذا قبل از فعالیت های ورزشی در مدارس موجب احساس سرحالی و توانایی زیاد شده ، گرسنگی و ضعف از دانش آموز دور و انرژی عضلات و مغز در او مهیّا می شود .

اگر قبل از ورزش ، کربوهیدرات مصرف شود ، ذخیره های گلیکوژنی بدن پر شده و در حین ورزش ، عضلات و مغز ، غذای موردنیازشان را به راحتی در دسترس دارند و نیاز نیست با سوزاندن چربی ها که زمان زیادی برده ، بدن را خسته می کند ، انرژی خود را تأمین کنند .

خوردن غذا در حین ورزش به حفظ تعادل حرارت بدن و ثبات قندخون کمک می کند . انرژی عضلات و مغز تجدید شده و خستگی دیرتر عارض می شود .

خوردن غذای مناسب پس از ورزش ، ذخیره های بدن دانش آموز را دوباره انباشته از انرژی می کند . میزان انرژی موردنیاز بسته به میزان فعالیت و جثّة دانش آموز است . به ازای هر ساعتی که ورزش انجام می شود این مقدار انرژی موردنیاز بدن در حالت عادی اضافه می گردد .

پس از محاسبة کالری مورد نیاز ، لازم نیست به نسبت مواد غذایی که باید مصرف شود توجه کرد .

آموزش کودکان :

آموزش تغذیه باید در برنامه های سلامتی کودکان گنجانده شود . کودکان باید راجع به مواد غذایی ، منابع آن ، تغذیه و ارتباط بین سلامت و تغذیه آگاهی پیدا کنند . به همین دلیل لازم است تا والدین با کمک افراد مطلع از تغذیه صحیح ( مثل پزشکان ، متخصصان اطفال و تغذیه) برای آموزش فرزندان خود اقدام کنند .

این آموزش ها به طور مثال شامل : سلامت مواد غذایی و تغذیة خوب است . مثلاً به کودکان می آموزیم که تغذیه مدرسه را خودشان تهیه کنند . این تغذیه می تواند شامل سالادی از انواع میوه های خرد شدة مورد علاقة کودک باشد که خودش تهیه کرده و در ظرف دردار ، با خود به مدرسه می برد . یا ساندویچ نان و پنیر و گردو و یا سبزیجات که خودش درست می کند .

کودک باید از طعم ، بو ، رنگ ، و شکل میوه ها و غذاهای سالم مطلع باشد . باید به او آموخت که یک گوجه فرنگی یا هلوی رسیده و سالم چه خصوصیاتی دارد تا بتواند فرق بین غذاهای سالم و فاسد را درک کرده و از خوردن آن امتناع کند .

لازم است گاهی اوقات اولیای دانش آموزان ، آنها را با خود به فروشگاه های موادغذایی ببرند و خصوصیات ماهی و گوشت سالم ، نان و سبزیجات تازه و سالم را به او یاد بدهند .

ضروری است به کودک آموزش داده شود که هر قسمت از موادغذایی چیست و چگونه باید استفاده شود ، به طور مثال به او باید یاد داد که پوست تخم مرغ را از غذایش جدا کند و نخورد یا اینکه چربی اطراف گوشت را بشناسد و دور بریزد و یا هسته و پوست میوه ها را جدا کند و البتّه باید به او متذکر شد که بعضی میوه ها (مثل سیب و خیارسبز) بهتر است با پوست خورده شوند.

شاید بهتر باشد به کودکان آموزش داد تا با کمک بزرگترها ، خودشان غذاهای ساده را تهیه کنند .

محیط و محل مناسب تغذیة کودکان :

از لحاظ روحی و روانی لازم است بدانیم وسایل و مکان تغذیة کودک باید متناسب با سن و روحیة او باشد تا هنگام غذاخوردن ، احساس لذت و آرامش کند .

میز‌و وسایل غذاخوردن باید راحت ، جذاب و از لحاظ اندازه و شکل مناسب کودکان باشد . در مدارس نیز باید موقعیتی فراهم گردد تا همةدانش آموزان همزمان به صرف غذا مثلاً صبحانه بپردازند و مکان صرف غذا باید تمیز ، راحت و آرام بخش بوده و میل و اشتیاق آنها را به غذا خوردن برانگیزد .

دو دلیل عمده برای اهمیت ویژة محل و اسباب غذاخوری وجود دارد ، اول اینکه از لحاظ سلامت ، محیط باید دور از هرگونه میکروب و آلودگی باشد . اندازة میز و صندلی باید با قد کودک متناسب باشد تا پاهایش کاملاً روی زمین قرار گرفته و درمعرض خطر افتادن نباشد . بشقاب ، قاشق و چنگال کودک باید اندازه ، شکل و وزن مناسبی داشته باشد تا کودک بتواند به راحتی با آنها غذا بخورد .

دلیل دوم این است که وسایل غذاخوری که شکلی نو وجذّاب دارند و عاری از تَرَک و کهنگی هستند ، کودک را به غذاخوردن ترغیب می کنند و از طرفی بهداشتی ترند . پوسترها و دکور محل غذاخوری هم باید به نحوی طراحی شوند که کودک احساس راحتی و آرامش کند . می توان پوسترها و تابلوهایی تهیه کرده و درمحل غذاخوری نصب نمود که دارای طرح ها و یا پیام های مربوط به روش ها و خصوصیات مواد تغذیة سالم و صحیح باشد .

توصیه های لازم به والدین :

الف) والدین باید با چگونگی استفاده از مواد غذایی (پنج گروه اصلی) بیشتر آشنا شوند و بدانند هر یک از این مواد غذایی در جای خود دارای اهمیت هستند و باید روزانه مصرف شوند .

ب) باید از سبزیجات و میوه جات بیشتر استفاده کنند و سبزی ها بیشتر به صورت خام مصرف شوند تا ویتامین های آن حفظ شود . مصرف میوه کامل بیشتر از آب میوه و آب میوه های طبیعی بیش از انواع کارخانه ای توصیه می شود .

ج) میان وعده های دانش آموزان را از مواد مغذی مانند میوه ها ، انواع ساندویچ های خانگی ، انواع مغزها مانند گردو ، بادام ، پسته ، فندق ، کشمش و ... در نظر بگیرند .

د) از مصرف تنقلاتی مانند چیپس و پفک در حد امکان خودداری کنند و مصرف غذاهای فرآوری شده نظیر سوسیس و کالباس و انواع کنسرو را به حداقل برسانند .

ذ) بچه ها را به خوردن صبحانه مناسبی چون نان و پنیر و گردو ، نان و تخم مرغ ، نان و کره و مربا ، نان و کره و خرما و ... عادت دهند .

ر) خرما را که بسیار مغذّی و مفید است و حاوی ویتامین ها و مواد معدنی مورد نیاز برای بدن می باشد‌به همراه مغزها نظیر گردو ، بادام و یا دانه های روغنی نظیر کنجد و یا همراه با شیر در برنامه غذایی کودک بگنجانند .

ز) مصرف قند و شکر را به حداقل برسانند و به جای آن از شیرین کننده های مفید نظیر عسل که علاوه بر طعم شیرین ، سرشار از مواد مغذّی مورد نیاز برای بدن است استفاده نمایند .

آموزش تغذیه باید در مطالب آموزشی کلاس درس تلفیق شود . در واقع باید به کودکان سن مدرسه آموزش داد که از مواد غذایی مثل نان و غلات ، برنج ، ماکارونی ، سبزیجات ، میوه جات ، شیر ، ماست ، پنیر ، گوشت ، ماهی ، ماکیان ، لوبیا ، عدس ، آجیل بیشتر استفاده کرده و از چربی و قند به میزان کمتر استفاده نمایند .

هم چنین فهرست ذیل جهت تغذیة سالم کودکان ارائه می گردد :

1- مصرف مواد غذایی متعادل توأم با فعالیت فیزیکی جهت حفظ وزن مناسب

2- انتخاب غذای غنی از نظر حبوبات ، سبزیجات و میوه جات

3- انتخاب غذا با چربی کمتر ، چربی اشباع شده و کلسترول

4- خوردن انواع مختلف مواد غذایی

5- انتخاب غذا با مقدار متوسط نمک

6- انتخاب غذا با مقدار متوسط قند

مربیان محترم بهداشت مدرسه باید نقش فعال در آموزش تغذیه داشته و همراه با معلمین گرامی طرحی که برای کودکان جالب و مناسب باشد ارائه نمایند .

مداخله مدرسه در ارتقاء آموزش تغذیه :

1- کودکان را تشویق کنید که تصاویری در مورد مواد غذایی سالم جمع آوری کرده و پوستری برای بوفه مدرسه تهیه نمایند .

2- مواد خوراکی سالم (میوه جات ، سبزیجات ، حبوبات ، لقمه های سرپایی کم چرب) تهیه کرده وبه صورت سیار در مکان های ورزشی ارائه دهید .

3- از دادن غذا به عنوان پاداش برای رفتار رضایت بخش خودداری شود .

4- به کودکان توصیه کنید که مصرف روزانه غذا را یادداشت نمایند و با استفاده از هرم راهنمای غذا کیفیت را ارزیابی نمایید .

5- آموزش تغذیه را در کلاس های دیگر (مثل استفاده از برنامه های آموزشی و کامپیوتر ) تلفیق نمایید .

6- کودکان را تشویق نمایید‌تا یادداشتی‌از مصرف‌روزانه غذا جهت شناسایی ملاک های رفتار تغذیه ای خودشان (مثلاً گرسنگی ، استرس ، موقعیت های اجتماعی) تهیه نمایند .

7- نحوه خواندن و بحث در مورد برچسب های غذایی را به کودکان آموزش دهید .

8- توصیه کنید کودکان به پیام های تلویزیونی ، روزنامه ها و آگهی ها جهت شناسایی اثرات اجتماعی در مصرف مواد و فعالیت های فیزیکی توجه کنند .

9- از ایفاء نقش جهت کمک به کودکان برای یاددهی ، سازش با فشارهای اجتماعی و گروه همسال از نظر صرف غذاهای خاص استفاده کنید .

10- کودکان را تشویق کنیدکه موانع محیطی را از نظرمصرف سالم شناسایی نمایند .

11- والدین را در ارتقاء آموزش تغذیه به کودکان ، مشمول نمایید .

نتیجه گیری :

انجام اقدامات لازم در جهت فراگیری و آگاهی از نیازهای غذایی دانش آموزان ، اصلاح رفتارهای تغذیه نامطلوب ، هم چنین توصیه های کاربردی لازم و مناسب برای بهبود شیوه تغذیه آن ها در برنامه های آموزشی ، بیان نقش و اهمیت تغذیه در یادگیری و درک مطلب ، اهمیت صرف صبحانه ، آگاهی از گروه های مختلف غذایی و ارزش آن ها ، تشویق به خوردن شیر و لبنیات و انواع سبزی و میوه ها، بیان آثار زیانبار مصرف شکلات ، شیرینی و تنقلات غذایی کم ارزش و ... ، تأثیر فزاینده ای در بهبود تغذیه کودکان سن مدرسه و سلامت آن ها دارد . هم چنین برنامه ریزی مناسب در جهت ایجاد یک بوفه غذایی سالم در مدرسه همراه با دانش آموزان و آگاهی آنان در مورد غذای سالم ضرورت دارد .

منابع :
1- خلوی ، ناهید . اصول تغذیه رابینسون . انتشارات سالمی . 1378
2- همتی ، محمدتقی . ترجمه دکتر محمدتقی همتی . تغذیه . انتشارات امیرکبیر . 1370
3- نوری ، مهدی . اصول تغذیه و رژیم های غذایی . انتشارات کلمه . 1371
4- کشاورز ، سیدعلی . اصول تغذیه کراوس . انتشارات جامعه نگر . 1385
5- میرمیران ، پروین . آزادبخت ، لیلا . تنظیم برنامه غذایی در دوران های مختلف زندگی . انتشارات طبیب . 1382
6- کوهی کمالی ، داریوش . تغذیه ، پیشگیری و درمان . انتشارات کاکتوس . 1379
7- ابراهیم اف ، سمیرا . محمدی زادگان ، مهشید . موسوی یزدان پناه ، مریم . صابر ، مرجان . خباز ، نازنین . نقش تغذیه در پیشگیری و درمان بیماری ها . انتشارات کمال دانش . 1380
8- شیخ ، فریبا . راهنمای رژیم درمانی . انتشارات سالمی . 1382
9- آرزومانیانس ، سونیا . سنجری ، مهناز . شوقی ، مهناز . پرستاری کودکان ونگ . انتشارات جامعه نگر . 1385
10- کارشناسی تغذیه وبهداشت ، معاونت پرورشی ره آورد بهداشت 7 ، ناشر اداره کل آموزش و پرورش خراسان ، 1380
11- مجله پیوند ، شماره 328 ، بهمن 1385
12- بهداد ، زهره ، رهنمودهای بهداشتی در خانواده انتشارات انجمن اولیاء و مربیان ، شهریور 1372