مقدمه : سرمایه اجتماعی (SOCIAL CAPITAL)، از مفاهیم نوینی است که امروزه دربررسیهای اقتصادی و اجتماعی جوامع مدرن مطرح گردیده است . طرح این رویکرد دربسیاری از مباحث اقتصادی ، نشان دهنده اهمیت نقش ساختارها و روابط اجتماعی برمتغیرهای اقتصادی است . سرمایه اجتماعی عمدتا مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی بوده و شناسایی آن به عنوان یک نوع سرمایه چه در سطح مدیریت کلان توسعه کشورهاو چه در سطح مدیریت سازمانها و بنگاهها می تواند شناخت جدیدی را از سیستم های اقتصادی - اجتماعی ایجاد کرده و مدیران را در هدایت بهتر سیستم ها یاری کند. در این مقاله سعی گردیده است تا ضمن معرفی و بیان اهمیت این مفهوم و کارکردهای آن درمطالعات اجتماعی و اقتصادی، الگوهای مختلفی که برای اندازه گیری آن تاکنون استفاده گردیده است توضیح داده شود و نهایتا روشهایی برای افزایش ذخیره سرمایه اجتماعی درسازمانها بیان گردد.
سرمایه اجتماعی چیست؟
از سرمایه اجتماعی تعاریف مختلفی ارائه گردیده است . یکی از تعاریف مطرح اینست که سرمایه اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد (فوکویاما 1999). براساس این تعریف ، مفاهیمی نظیر جامعه مدنی و نهادهای اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیکی با سرمایه اجتماعی می گردند.
بانک جهانی نیز سرمایه اجتماعی را پدیده ای می داند که حاصل تاثیر نهادهای اجتماعی ، روابط انسانی و هنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است وتجارب این سازمان نشان داده است که این پدیده تاثیر قابل توجهی براقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد (منبع 2). سرمایه اجتماعی برخلاف سایر سرمایه ها به صورت فیزیکی وجود ندارد بلکه حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی بوده و ازطرف دیگر افزایش آن می تواند موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه های اداره جامعه ونیز هزینه های عملیاتی سازمانها گردد.
سرمایه اجتماعی را می توان حاصل پدیده های ذیل در یک سیستم اجتماعی دانست (فلورا 1999):
اعتماد متقابل ; تعامل اجتماعی متقابل ; گروههای اجتماعی ; احساس هویت جمعی و گروهی ; احساس وجود تصویری مشترک از آینده ; کار گروهی .
یکی از مفاهیم مفید در تبیین مفهوم سرمایه اجتماعی ، <شبکه اعتماد>(NETWORK OF TRUST) است . شبکه اعتماد عبارت از گروهی است که براساس اعتماد متقابل به یکدیگر، از اطلاعات ، هنجارها و ارزشهای یکسانی در تبادلات فیمابین خود استفاده می کنند. از اینرو، اعتماد فیمابین نقش زیادی در تسهیل فرایندها و کاهش هزینه های مربوط به اینگونه تبادلات دارد. شبکه اعتماد می تواند بین افراد یک گروه و یابین گروهها و سازمانهای مختلف به وجود آید.
فوکویاما (1997) معتقد است که قبل از ورود به هر سیستم تجاری یا اجتماعی ، بایداطلاعات کافی درباره شبکه های اعتماد موجود در آن سیستم و ویژگیهای آن به دست آورد. زیرا اعتماد را پایه هرگونه مبادلات اقتصادی و اجتماعی می داند.
مفهوم مفید بعدی <شعاع اعتماد> (RADIUS OF TRUST) است . تمامی گروههای اجتماعی دارای میزان خاصی از شعاع اعتمادند که به مفهوم میزان گستردگی دایره همکاری و اعتماد متقابل اعضای یک گروه است . در یک نتیجه گیری می توان گفت که هرچه یک گروه اجتماعی دارای شعاع اعتماد بالاتری باشد، سرمایه اجتماعی بیشتری نیزخواهد داشت . چنانچه یک گروه اجتماعی برون گرایی مثبتی نسبت به اعضای گروههای دیگر نیز داشته باشد، شعاع اعتماد این گروه از حد داخلی آن نیز فراتر می رود.