آموزش مفاهیم اخلاقی به کودکان

شیوه آموزش مفاهیم دینی به کودکان

در این مقاله سعی شده است به یکی از مهم ترین موضوعات علم آموزش یعنی شیوه آموزش مفاهیم دینی به کودکان پرداخته شود گرچه این اثر به مثابه بحر در کوزه کردن است که به قبل مولانا :

گر بریزی بحر را در کوزه ای چند گنجد ؟ قسمت یک روزه ای !

شناخت ویژگیهای کودکان:

برای آموزش دین به کودکان اولین چیزی که باید مد نظر داشت و نسبت به آن آگاهی پیدا کرد شناخت روحیات و ویژگیهای کودکان و همچنین شناخت مراحل رشد آنهاست . باید توجه داشت که وجود گرایش دینی در کودکان غیر قابل انکار است . 1- آنها سرشت خداجوی دارند و مفاهیم اساسی دین اسلام نیز اموری هستند که با سرشت کودک سازگاری بوده و اکتسابی نیستند و وظیفه تعلیم و تربیت شکوفا کردن این گرایشات فطری است.

2- پس تمایلات فطری کودک کمک کننده است و باید به تفاوتهای فردی کودکان نیز توجه داشت که برخی در یادگیری مطالب سریع تر بوده و برخی کندتر و سطح تفکر کودکان نیز مختلف است ، برخی در پاسخ به سئوالی به تفکر شهودی برمی گردند و برخی در سطح عملیات عینی قرار دارند.

دو دوره کلی آموزش:

در آموزش کودکان دو دوره کلی وجود دارد : سنین 5 تا 9 سال و 9 تا 13 سال .

3- در دوره خردسالی ( 5- 9 سال ) باید خام بودن تفکر وی را در ارتباط با مفاهیم دینی تصفیه نمود به این صورت که در برخورد با برداشتهای خام و پاسخگویی به سئوالات کودکان درباره خدا و سایر موجودات مجرد و مفاهیم فوق طبیعی به گونه ای عمل شود که جلوه های خام و مادی تصور خردسالان نفی گردد اما چون آنها ظرفیت درک مفاهیم انتزاعی را ندارند نباید به ویژگیها و صفات این مفاهیم پرداخت . مثلا در برخورد با کودکی که خدا را مثل انسان تصور می کند باید گفت که خدا مثل ما نیست ، دست و پا ندارد ، مثل ما زندگی نمی کند ... . و در سنین بالاتر می توان دیده نشدن خداوند را به برخی تجربه های آنها از حقایق موجود ولی نادیدنی مثل فکر ، جریان برق و ... تشبیه کرده ضمنا باید توجه داشت که دین کودک باید کودکانه باشد و اینکه هدف عمده در این مرحله جذب برای آموزش است نه صرف آموزش.

4- کودک در دوره دوم ( 9- 13 سالگی ) در مرحله عملیات عینی قرار دارد . از این رو نمی توان مفاهیم انتزاعی شود و آنها را به احساسات و تجربیات خود ارجاع داد . اما خامیهای تفکر کودکان راباید زدود و از طریق جنبه های اثباتی به حقیقت نزدیک کرد؛ مثلا وقتی خدا را از داشتن والدین منزه می کنیم می توانیم به آنها تذکر دهیم که وجود همه چیز از خداست اما وجود خدا از آن خود اوست همان گونه که رطوبت همه چیز از آب است اما رطوبت آب از آن خودش می باشد.

عوامل موثر بر تربیت دینی:

5- محبت : از عوامل موثر بر تربیت ، محبت است که نیاز اساسی کودکان و غذای روح آنها می باشد . کودک به محبت کننده علاقه مند شده خود را شبیه وی ساخته و از او حرف شنوی دارد . حضرت امام (ره) به کودکان بسیار محبت می نمودند : « بچه ها به خدا نزدیک ترند و پاکیزه تریند » و می فرمودند : « بچه جدید العهد و ملکوتی است و به مبدأ نزدیک تر.»

6- معلم: معلم از جمله کسانی است که کودک تأثیر پذیری بسیار از او دارد و دو عامل اصلی جذب او برای کودک مقبولیت و محبوبیت است که از این دو عنصر می توان استفاده مطلوب نمود.

تشویق و تنبیه : عوامل دیگری چون تشویق و تنبیه نیز مؤثرند که هر یک باید اصولی و با طی نمودن مراحل مخصوص آن مورد استفاده قرار گیرد .

مراقبتهای پدر و مادر : مراقبات مادر هنگام بارداری و شیر دهی از عوامل بسیار تأثیر گذار بر سرنوشت کودک است . گناه بر بچه اثر می گذارد ؛ غذای حرام یا غیبت کردن مادر و ... می تواند از عوامل زمینه ساز شقاوت کودک در آینده باشد تقوای مادر در دوران شیردهی ، با وضو شیر دادن ، زمینه ساز سعادت فرزند می باشند.

مارد و پدر نقش مهمی در تربیت دینی فرزند دارند که به علت گسترده بودن این بحث شما خوانندگان عزیز را به دو کتاب دکتر علی قائمی که بسیار مفید فایده است ، ارجاع می دهیم .
آغاز تربیت دینی
اصولاً از نظر اسلام تربیت از گهواره آغاز می شود و در خانواده شکل می گیرد . مقدمات و پایه گذاری آن از مرحله تشکیل جنین و حتی قبل از آن است . ولی آنچه که صورت رسمی دارد از لحظه تولد است و با ذکر اذان و اقامه در دو گوش کودک شروع می شود.

بعدها و به تدریج در مراحل مختلف زندگی ، ما وظیفه ای در قبال کودک داریم که به عنوان مربی باید به ادای آن بپردازیم . شک نیست که تا حدود هفت سالگی اعمال قدرت و فشار مطرح نیست . حتی رفتار مذهبی کودک صورت بازی و سرگرمی دارد. سعی و تلاش ما باید بر این باشد که تکالیف مذهبی بر کودک سنگین نیاید واو را خسته نکند.

در طول مدت تربیت در هفت سال اول ، کوشش بر این است که مصداق ها و مدل هایی عرضه و ارائه شوند که برای کودک درس آموز باشند و شیوه تربیت به گونه ای باشد که نیازی به اصلاح و تجدید نظر در آن ضرورت پیدا نکند که بسیاری از لغزش های مذهبی افراد در این رابطه است.

اصول تربیت دینی

هر مطلب علمی دارای اصولی است که بدون آن ورود در آن علم بی اثر یا کم اثر است، علم تربیت نیز اصولی دارد که موارد زیر از آن جمله اند :

1ـ اصل سهولت : طبق این اصل از سخت گیری و خشونت نسبت به کودک باید پرهیز نمود چرا که آسان گیری کودک را علاقه مند و سخت گیری او را به اصل دین بدبین می کند.

2ـ اصل تدریج : همان طور که خداوند نیز آیات و احکام را تدریجا نازل فرموده در آموزش به کودکان نیز اصل تدریج باید رعایت شود تا کودک متناسب با رشد و شکوفایی استعدادش مطالب را درک کند .

3ـ اصل مداومت و استمرار: آموزش در اسلام امری مستمر و مداوم است . اهمیت آموزش به کودک از سویی و طولانی بودن دوره ساختار ذهنی و روانی کودکی از سوی دیگر استمرار و مداومت در آموزش را می طلبد و باید به موازات رشد عقلی و تحول روانی کودک مفاهیم اعتقادی را به وی انتقال داد و از شتاب و فشار پرهیز نمود .

4ـ اصل آگاهی بخشی : هدف تعلیم باید رشد فکری و یادگیری دانش آموز باشد که براساس تفکر و فعالیت فکری ، سودمندتر از تکرار و مرور آن است .

5ـ اصل تفاوتهای فردی : در آموزش کودکان نمی توان به طور یکسان عمل کرد و باید متناسب با ویژگیهای شناختی عاطفی ، انگیزش و سوابق خانوادگی از روشهای گوناگون و موثر استفاده کرد ، برخی با شعر، بعضی با داستان و برخی با پرسش و پاسخ بهتر درک می کنند ، برخی زودتر و بعضی دیرتر . پس باید تفاوتهای فردی را در نظر داشت.

اهداف و مقاصد:
مقصد کلی ، مذهبی بار آوردن کودک است ؛ به گونه ای که به تعالیم مذهب مؤمن و معتقد و برنامه های آن را عامل باشد. هدف این است که کودک ما اسلام را به عنوان مکتبی سازنده و حیات بخش بپذیرد و تعالیم آن را به صورت افکاری اصیل و هیجان انگیز در خود پذیرا شود. زندگی حال و آینده خود را براساس فلسفه ای که مذهب معین می کند رنگ و صورت دهد و در ایجاد و محیط مورد تأیید مذهب، که محیطی پاک و به دور از هر گونه بد آموزی است کوشش و تلاش کند.

هدف این است که او در برابر آفریدگار خاضع ، و به فرمانش تسلیم ، و در همه حال چشم به الطاف و عنایات او داشته باشد ؛ در زندگی حال و آینده ، خود را مسئول بداند و در کشاکش زندگی همچون پر کاهی نباشد که با وزش بادها به هرسوی بجنبد و خالی و سبک و بی محتوا باشد.

محتوا و مضمون:
محتوا و مضمون چنین تربیتی پردامنه ، و در برگیرنده ی همه جوانب و ابعاد حیات انسان چه در جنبه روابط و چه در جنبه واقعیات است و لااقل در دو مورد زیر قابل ذکر و دسته بندی است: 1 – در اصول اعتقادی 2 – در فروع مذهب و تعالیم آن.

1- اصول اعتقادی :

بخشی از مباحث دینی ما در زمینه اصول اعتقادی است. آن را اصول می نامیم از آن بابت که بنای همه افعال و کردار و گفتار مذهبی ماست و قبل از هفت سالگی می توان از طریق داستانها و شرح حال ها اشاراتی بدان داشت. از حدود هشت و یا نه سالگی می توان تا حدودی به گونه ای مستدل آن را به فرد آموخت . آموزش اصول اعتقادی از نوع آموزش های اساسی و برای حیات افراد سرنوشت ساز است. مباحثی که در این زمینه باید آموخته شوند بسیار و اهم آنها عبارت اند از:

خدا و توحید : در این قسمت هم سخن از معرفی خدا و عظمت و جلال و جمال اوست و هم صحبت از رابطه خدا با انسان از یک سو و رابطه انسان با خدا از سوی دیگر. در جنبه اول مسئله هستی بخشی ، آفرینش و گردانندگی جهان و پدیده ها ، رازق بودن و حاکمیت او درعین علم و قدرت و اراده مطرح است و در جنبه دوم خضوع و خشوع ، مددخواهی ، نیایش ، شناخت وظیفه در راه او ، تنظیم برنامه حیات براساس فرمان او و دوستی و دشمنی براساس خواست و نظر اوست.

بنای توحید باید به صورت رکنی باشد که نه تنها جنبه عقیدتی ، بلکه تمام شئون زندگی آدمی را در برگیرد و البته در این راه خدای را باید به گونه ای معرفی کرد که برای طفل جالب باشد . هنوز مدت و زمان لازم دارد تا او دریابد که چرا باید برخی عقوبت شوند و عده ای پاداش گیرند.

درآموزش های مربوط به خدا برای کودک مسئله اسرار نمی تواند مطرح باشد. کودک نمی تواند از اسرار سر درآورد. لفاظی ها و آنچه که تعلیمات بیهوده اش می خوانیم ضربه ای بر احساس مذهبی اوست. لازم نیست آنچه را که طفل نمی فهمد برایش تکرار کنیم . او می تواند بهشت را از راه لذائذ کامی بشناسد و به آن دلبسته شود و سختی آتش دوزخ را از راه حواس خود درک کند.

معرفی اولیای خدا: مدح و معرفی اولیای دین و پیامبران که واسطه ابلاغ پیام خدا به مردمند جزء اصول اساسی اعتقاد است. لازم است در طول دوران خردسالی به معرفی پیامبران و نقش آنها آن هم به زبان ساده بپردازیم و داستان زندگی پیامبر اسلام و اهمیت و ارزش قرآن را برای کودک شرح دهیم، به گونه ای که به آن دلبستگی پیدا کند.

به همین گونه از چهارده معصوم و نقش و ارزش آنها، و خلاصه ای از زندگی و راه و رسم حیاتشان ، به ویژه در جشن ها و وفات آنها سخن گوییم . در محافل خاصی که بدین منظور ترتیب می یابد آموزش این گونه مسائل آن هم از طریق القاء و سخنرانی ها می تواند مؤثرباشد.

در رابطه با ایجاد عُلقه ( دلبستگی ) به اولیا ی دین می توان از صفات عالیه آنها سخن گفت ، و به مدح آن صفات پرداخت که خود دارای آثار عاطفی است و جنبه تهییج کننده در کودک دارد . از فرشتگان خدا باید برای او حرف زد ؛ همچنین از پیامبران و عظمت آنها: زیرا گاهی این تصور برای کودک پدید می آید که دیگر پیامبران را می توان قبول نداشت.

مسئله مرگ و معاد:مسئله مرگ برای کودکان تا حدود سه – چهار سالگی چندان مفهوم نیست مگر آنگاه که صحنه ای را در این رابطه ببینند و یا نسبتاً از هوش بالاتری برخوردارباشند. بدیهی است که در چنین صورتی مسئله معاد هم جز در حد درک بیداری پس از خواب برای طفل مفهوم نخواهد بود.

از حدود پنج سالگی به داستان های شما در رابطه با مسئله مرگ وحیاتِ پس از آن ، و مسئله بهشت و جهنم خوب گوش فرا خواهد داد و این امر پس از هفت سالگی برای او بیشتر مفهوم خواهد بود و در ده سالگی کاملاً از آن سر در می آورد و حدود دوازده سالگی خود می تواند به استدلال در اثبات آن بپردازد.

بخش مهمی از تربیت دینی ما باید متوجه مبدأ و معاد باشد و جنبه های مربوط به مرگ و حیات ما را در برگیرد. در کمتر از هشت سالگی بهتر است از مسائل دوزخ و جهنم و عذاب و کیفیت آن کمتر بحث به میان آید زیرا برای کودکان هراس انگیز است . همچنین مسئله مرگ را در حدود هشت سالگی به صورت کوچ از یک جهان به جهان دیگرمی توان مطرح کرد و اطلاعات مربوط به آن را دراین رابطه باید تشریح نمود.

تعالیم اسلامی در مورد تربیت کودک ابعادی وسیع دارد و علاوه بر این که برای دوران پیش از تولد دستورات مؤکّدی دارد، برای دوران بعد از تولّد (شیرخوارگی، نوپایی، نوباوگی و...) نیز توصیه هایی می نماید .یکی از غرایزی که خداوندِ حکیم در باطن کودک قرار داده، تمایل به بازی است. کودک، بالفطره میل به بازی دارد، گاهی می دود و جست و خیز می کند، گاهی با اسباب بازی های خود سرگرم می شود و از جابه جا کردن آن ها لذت می برد . بازی برای کودک درسی است از زندگی، البته متناسب با استعداد او. طفل از بازی تعلیم می گیرد و با بازی تربیت می شود و رشد می کند. شاید بعضی از پدران و مادران، بازی را برای طفل امری بیهوده و بی ارزش بپندارند ولی حقیقت امر غیر از این است. بازی برای طفل کار است و شغل اساسی او در سنین طفولیت .

عوامل کودکانه ی طفل – که سرشار از مایه ی کار و نیروهای متراکم و لب ریز از نشاط و شادابی است –اقتضا می کند که به بازی و به اصطلاح شیطنت بپردازد و باید او را برای این گونه جنبش ها آزاد گذاشت تا از این طریق علاوه بر خارج ساختن نیروهای متراکم، به تجدید نشاط پرداخته و ضمناً بتواند با محیط پیرامون خود به مناقشه و درگیری سرگرم شود و از این رهگذر نیروی قهر و غلبه به محیط، خود را به تمرین و ورزش وادارد.

اسلام، دوران هفت سالگی اطفال را زمینه ساز دوران های دیگر می داند و چنان شخصیتی برای کودک قائل می شود که حتی این دوره را دوره ی «سیادت کودک» می نامد. اسلام برای کودک در این مرحله از زندگی، «آزادی و آمریت» را توصیه می کند و والدین را موظف می کند تا از برآوردن درخواست های مشروع کودکان سرباز نزده و به این فرمان روایی کودک احترام بگذارند .

اسلام، دوران هفت سالگی اطفال را زمینه ساز دوران های دیگر می داند و چنان شخصیتی برای کودک قائل می شود که حتی این دوره را دوره ی «سیادت کودک» می نامد.

امام صادق(ع)، ششمین اختر تابناک امامت، هفت سال اول زندگی کودک را دوره ی، بازی کودکان می داند و به والدین و مربیان به لزوم آزادی کودک در سال های اولیه اش توصیه می کند که باید او را در جنبش های کودکانه اش آزاد گذاشت: «فرزند خود را آزاد بگذار تا هفت سال به بازی بپردازد» (کافی جلد ششم، ص 46، به نقل از الحدیث 1369).

در این حدیث اشاره به این است که طفل در دوره ی هفت سال اول نه تنها به هیچ تکلیفی و حتی هیچ تمرینی – در انجام تکالیف – موظف نیست بلکه باید میدان را برای آزادی او در رهایی از نیروهای متراکم، بازگذاشت تا ضمن تمرین در آزادی، با محیط خود به مناقشه بپردازد و در ضمن درک کند که در اجرای خواسته های مشروع کودکانه ی خود می تواند از یک نوع آمریت و درخواست و انتظار طاعت از دیگران، بهره مند باشد . بازی بزرگسالان با کودکان در برنامه های تربیتی، امری بسیار مهم تلقی شده است. پیشوایان گرامی اسلام به این عامل بزرگ تربیتی، توجه کامل نموده اند و بازی با کودکان را از مستحبات دینی قلمداد کرده اند . بازی پدر و مادر با فرزند مانند لباس نو و کفش قشنگ و اسباب بازی، مایه ی مسرت و شادمانی کودک است. در اسلام مسرور کردن کودک از عبادات می باشد .

در احادیث منقول از حضرت محمد(ص)، شرط تفاهم و همدلی و هم چنین فراهم آوردن زمینه ی رشد شخصیت کودکان، رفتن اولیا و بزرگ ترها در قالب شخصیت کودکان است . رسول اکرم (ص) می فرماید: «آن کس که نزد او کودکی است باید در پرورش وی کودکانه رفتار نماید». در همین مورد حضرت علی(ع) فرموده است: «کسی که کودکی دارد باید در راه تربیت او خود را تا حد طفولیت تنزل دهد» (وسایل، جلد پنجم، ص 126، به نقل از فلسفی 1353).

نحوه ی برخورد پیامبر اسلام(ص) با کودکان از ظرافت، دقت و روشنی ویژه ای برخوردار بود. رسول اکرم(ص) در حساس ترین لحظات زندگی خود و با همه ی گرفتاری هایی که در صدر اسلام با آن روبه رو بود، رفتاری پیامبرانه را به کودکان می آموخت. آن گاه که به نماز جماعت می ایستاد، نوه ی گرامی اش که دوران طفولیت و خردسالی را سپری می کرد، به خود اجازه می داد که بر گُرده ی برگزیده ی خدا سوار شود و پیامبر اکرم(ص) در مقابل این طفل خردسال چنان حلم و بردباری و خضوعی نشان می داد و تکریم می کرد که اطرافیان را به تعجب وامی داشت. علاوه بر آن کودکانِ مدینه در برخورد با پیامبر به خود جرأت می دادند و از آن حضرت می خواستند که با آن ها به بازی بپردازد و نبی اکرم(ص) به خواست آن ها جوابی مثبت و منطقی می داد (مقدم و ترکمان 1375).

علاوه بر مطالبی که پیشوایان دین در مورد تربیت کودکان فرموده اند، دانشمندان اسلامی نیز برنامه هایی را برای این دوره ارائه داده اند: ابوعلی سینا، حکیم و دانشمند ایرانی، معتقد است که اطفال تا شش سالگی از تمایلات خود پیروی می کنند و بر اولیای طفل است که همواره آن ها را از آن چه به آن تمایل دارند محروم نکنند و آن چه را باعث محدود شدن کودکان می شود، بر او تحمیل ننمایند. بوعلی، سلب آزادی و جلوگیری از جنب وجوش و بازی کودکان را زمینه ای برای افسردگی آن ها می داند.

اسلام برای کودک در این مرحله از زندگی، «آزادی و آمریت» را توصیه می کند و والدین را موظف می کند تا از برآوردن درخواست های مشروع کودکان سرباز نزده و به این فرمان روایی کودک احترام بگذارند .

یکی از هدف‏های اساسی در تربیت کودکان، پرورش عاطفی آنهاست. منظور از عاطفه در این بحث، استعداد و گرایش فطری و درونی است که پشتوانه‏ی «دیگر خواهی» در انسان است. بر اساس این استعداد فطری، انسان قادر است گرایشی درونی بر اساس مهر و محبت نسبت به همنوع خود پیدا کند و از این راه، با او پیوند قلبی و انس و الفت بیابد. استعداد عاطفی در انسان سبب رشد بسیاری از کمالات در او می‏شود. این کمالات شامل امتیازاتی است که بر اساس «دیگرخواهی» در انسان به وجود می‏آید مانند محبت و دوستی، فداکاری و از خودگذشتگی، عفو و گذشت، بذل و بخشش، همیاری و همکاری، دلسوزی و غمگساری و به طور کلی مقدم داشتن دیگران بر خود. بی‏وفایی، فراموشکاری، قدرنشناسی، احترام به هنگام نیاز و بی‏اعتنایی در هنگام بی‏نیازی، خشونت و بیرحمی، تنها به فکر خود بودن و از دیگران بی‏خبر ماندن، و غیره همه و همه نقایص روحی و اخلاقی مهمی هستند که ریشه در فقر عاطفی دارند. از اینجا می‏توان دریافت که تربیت عاطفی انسان تا چه اندازه در سلامت روحی و بهبود روابط اجتماعی و بالابردن سطح کیفی زندگی موثر است تا آنجا که: خلاء عاطفی در زندگی انسان را با هیچ چیز دیگر نمی‏توان جبران کرد. خانواده اولین و اساسی‏ترین کانونی است که باید عاطفه‏ی انسانی را در کودکان پرورش دهد. هنگام تولد، عاطفه مانند بذری است که باید در محیط مساعد به رشد و نمو بپردازد.

قدرنشناسی، احترام به هنگام نیاز و بی‏اعتنایی در هنگام بی‏نیازی، خشونت و بیرحمی، تنها به فکر خود بودن و از دیگران بی‏خبر ماندن، و غیره همه و همه نقایص روحی و اخلاقی مهمی هستند که ریشه در فقر عاطفی دارند

به بیانی دیگر، عاطفه در همان آغاز، حالت بالفعل ندارد و به صورت یک صفت در وجود طفل فعال نیست بلکه باید همراه با سایر ابعاد فطرت، کم‏کم و با فراهم آمدن شرایط مساعد، از قوه به فعل در آید و شکوفا شود. لذا اگر خانواده شرایط لازم برای شکوفایی این بعد از فطرت طفل را نداشته باشد، یعنی محیط خانواده از نظر عاطفی ضعیف باشد، پرورش عاطفی طفل با مشکل روبرو می‏شود. فرزندان در خانواده‏های به هم ریخته که از جهت عاطفی وضعیتی مطلوب ندارند یا خانواده‏هایی که به اندازه‏ی کافی به کودکان خود نمی‏رسند یا تربیت فرزند را به شبانه روزی‏ها می‏سپارند. همچنین کودکانی که در پرورشگاه‏ها بزرگ می‏شوند، چون از تربیت عاطفی مناسبی برخوردار نمی‏شوند با مشکلات زیادی روبرو می‏شوند و رشد روانی آنها به صورت مطلوب انجام نمی‏گیرد.

بی‏تردید یکی از مهمترین نقش‏های خانواده، پرورش عاطفی کودکان است که برای آن جایگزینی نمی‏توان یافت. مهر و عطوفتی که از سوی مادر و بستگان نزدیک دیگر از قبیل پدر و خواهر و برادر و بخصوص مادر نثار کودک می‏شود قدر مسلّم از هیچ کس دیگر نمی‏تواند دریافت کند. هیچ دایه و پرستاری قادر نیست نقش طبیعی یک مادر را در زندگی طفل بازی کند و جای خالیش را پر کند. زمانی که مادر با هیجان عاطفی طفل را در آغوش خود می‏فشارد و به او شیر می‏دهد یا زمانی که به زبان کودکانه و با تمام وجود با فرزند خود سخن می‏گوید و برق عشق و محبت از چشمان او جستن می‏کند و تا اعماق وجود طفل نفوذ می‏کند، هنگامی که مادر، فرزند خود را شب هنگام در کنار خود پناه می‏دهد و او را نوازش می‏کند و غیره، در تمامی این حالات، مادر شیرینی محبت را به طفل خردسال خود می‏چشاند و گرمای عشق و عاطفه را به ذره ذره‏ی وجود او می‏رساند.

و همین گرمای مطبوع عشق و محبت است که بذرهای عاطفه را در وجود کودک می‏پروراند و او را با اکسیر عشق و کیمیای محبت آشنا می‏کند. کودکانی که این نیروی معنوی را از خانواده نمی‏گیرند قادر به پرورش عاطفی خود نمی‏شوند. بررسی‏های به عمل آمده بر روی کودکانی که در پرورشگاه‏ها بزرگ می‏شوند یا به علت جنگ یا متلاشی شدن خانواده و یا به هر علت دیگر دور از خانواده بزرگ می‏شوند نشان می‏دهد که این گونه کودکان با وجود رسیدگی‏ها و مراقبت‏های بسیار، از یک خلا عاطفی شدید رنج می‏برند. متاسفانه وضع رایج در کشورهای صنعتی، این موقعیت نامطلوب را در حد بسیار وسیعی گسترش داده است. بسیاری از مادران به علت گرفتاری‏های شغلی یا برای فرار از زحمت بچه‏‏داری، کودکان خود را به شبانه روزی‏ها می‏سپارند. این گونه شبانه‏روزی‏های مجهز را می‏توان «دار الایتام جوامع صنعتی» نامید در این مراکز، کودکان معصوم مانند دستگاهی مکانیکی و بدون سرمایه‏ی اولیه‏ی عاطفی، پرورش می‏یابند.

عاطفه در همان آغاز، حالت بالفعل ندارد و به صورت یک صفت در وجود طفل فعال نیست بلکه باید همراه با سایر ابعاد فطرت، کم‏کم و با فراهم آمدن شرایط مساعد، از قوه به فعل در آید

روش رایج دیگر در کشور‏های غربی که فرزندان در سنین نوجوانی خانواده را ترک می‏گویند و به دنبال کار و زندگی خود می‏روند، خود بیانگر بی‏رمقی خانواده از نظر عاطفی است. همه‏ی این نشانه‏ها از یک فقر عاطفی گسترده در جوامع غربی حکایت می‏کند. این فقر عاطفی، مشکلات فردی و اجتماعی زیادی با خود به همراه می‏آورد. برخورداری از پیوندهای عاطفی عمیق با خانواده، در تسکین اضطراب‏های روحی و دست یافتن به آرامش روانی بسیار موثر است و تردیدی نیست که اضطراب‏های روحی و ناآرامی‏های روانی از موثر‏ترین عوامل پناه بردن به مواد مخدر است. همین طور است سایر بزهکاری‏ها و انحراف‏ اخلاقی و اجتماعی و نیز بیماری‏های روانی، افسردگی و غیره که در یک تحلیل دقیق غالباً ریشه در کمبود عاطفی دارند. نگهداری حیواناتی از قبیل سگ و گربه و امثال آن در خانه‏ها و پناه بردن به این حیوانات زبان بسته در کشورهای غربی و صرف هزینه‏های سرسام‏آور برای این منظور، در واقع اقدامی برای پر کردن خلا عاطفی موجود است.

نقش پرورش تفکر در تعمیق رفتارهای تربیتی کودکان

پرورش تقکر و بهینه سازی رفتارها و منش های انسانی، از جمله اموری است که پیشینه ای به وسعت تاریخ دارد . شاید به همین دلیل است که« امروزه هدف از تعلیم و تربیت را تنها انتقال میراث فرهنگی و تجارب بشری به نسل جدید در نظرنمی گیرند بلکه رسالت آن را ایجاد تغییرات مطلوب در نگرش ها، شناخت ها ودر نهایت رفتار انسان ها می دانند. بی تردید در این راستا نظام تعلیم و تربیت کشور می تواند با الهام گرفتا از رهنمودهای گران مایه قرآن کریم، پیامبر اعظم، ائمه اطهار(ع) و هنچنین بهره مندی از نقطه نظرات ارزشمند امام راحل، مقام معظم رهبری و دیگر بزرگان و صاحب نظران تعلیم و تربیت و اجرای برنامه های آموزشی و تربیتی کوتاه، میان و بلند مدت، بسترهای مناسب در زمینه ی پرورش تفکر و تعمیق رفتار های تربیتی کودکان را فراهم سازد .

به طور کلی اقسام تربیت از دیدگاه اسلام به دو دسته تقسیم می شود 1- تربیت تکوینی 2- تربیت تشریعی . ضمن اینکه تربیت نیازمند عواملی همچون : وجودمربی، قابلیت تربیت شونده، مبارزه با آفات تربیت و انتخاب الگو می باشد. علاوه بر این اسلام معتقد است، نهم ترین مربی های بشر، به ترتیب الویت عبارتند از : خداوند متعال، پیامبران، ائمه اطهار، علما و دانشمندان باتقوا و...، ضمن اینکه این نکته را خاطر نشان می سازد که انسان، هرگز نباید به گونه ای رفتار

کندکه مربی از او جداشود. زیرا جداشدن مربی از متربی، برابر است با نابودی متربی.

از دیدگاه مبین دین اسلام، اولین مطلبی که در تربیت انسان باید مورد توجه و تأکید قرارگیرد، موضوع «پرورش تفکر» است. لذا به نظرمی رسد آنچه در باب تفکر و اندیشیدن آمده، بیش از آن چه می باشد که در باب تعلم ذکر شده است. زیرا از طریق پرورش تفکر، گذشته از نتایج حاصله آن برای آدمی، خود تفکر نیز به شایستگی رشد می یابد.

غذایی که می خوریم ...

لقمه حلال یکی از بایدها برای سعادتمندی و تربیت صحیح است . در تعریف رایج می گویند کسب حلال به نوعی از فعالیت اقتصادی گفته می شود در چارچوب قوانین اسلامی و شرعی انجام می شود و مهم ترین خصوصیت آن، نفع خود انسان چه از نظر مادی و چه از نظر معنوی و از طرفی رعایت کردن حق الناس است. این سخن گرچه به آسانی گفته می شود، اما در مقام عمل بسار سخت است؛ تا جایی که در بعضی روایات، ائمه طاهرین (ع) گاهی تلاش برای بدست آوردن روزی حلال را از شمشیر زدن در میدان جنگ سخت تر شمرده اند.

به طور کلی اسلام با کسب و کار و فعالیت های صحیح اقتصادی، موافق است و حتی به آن سفارش اکید می کند، اما در مقابل، ما را از نزدیک شدن به مال حرام و شبه ناک، به شدت نهی کرده است . امام پنجم (ع) در این باره می فرماید :

«پاک شدن از همه ی گناهان سخت است و سخت ترین آنها، پاک شدن از گناهی است که گوشت و پوست از آن روییده باشد.

رسول اکرم (ص) کسی را که در راه تحصیل و بدست آوردن روزی برای خانواده کوشش می کند، به مجاهد در راه خدا تشبیه می کند. درمقابل، ازبی کاری و سربار جامعه بودن نهی می شویم؛ در این زمینه، «مفضل بن عمر» از حضرت صادق (ع) نقل می کند که ایشان فرموده اند:«سربار جامعه نباشید» .

بنابر اصل علیت، غذای حرام بر روح و روان بسیار تأثیرگذار است و این تأثیر بر روان فرزند، به هیچ وجه قابل انکار نیست.

روشهای تربیت دینی

مقصود از روشها فنون و شیوه ها و راهکارهای جزئی است که اهداف آموزش را به ثمر می رساند. برخی از این روشها عبارت اند از:
1ـ روش غیر مستقیم:
نتایج استفاده از روشهای غیر مستقیم بسیار مفیدتر از روش مستقیم است؛ زیرا در روش مستقیم تذکرات زیاد و متوالی سبب لجاجت و مقاومت منفی می شود و بیان ایرادات و نصیحتها حساسات کودک را جریحه دار می کند . علاوه بر این، احساس غرور و خودخواهی و احساس خفت ناشی از پذیرش خطا سبب مقاومت روحی می شود.
روش الگویی و روش استفاده از مثال و قصه گویی و نمایش و یادآوری نعمات الهی از جمله روشهای غیر مستقیم است.

2ـ استفاده از روشهای فعال:
در این روش، مشارکت کودکان مد نظر است و تأثیر عمقی بر جای می گذارد. فعالیت گروهی بچه ها و واگذاری مسئولیت به ایشان و وضع قوانین توسط آنها و نظارت و قضاوتشان در مورد افراد خاطی از موارد مهم و مؤثر است.

3ـ روش تربیت تلقینی:
تلقین مثبت به خود و دیگران از روشهای مورد استفاده در تربیت اسلامی است . حضرت امام خمینی (ره) در این مورد می فرمایند : یکی از چیزهای مفید برای انسان تلقین است ... مطلبی که باید در نفس انسان تأثیر بکند با تلقینات و تکرارها بیشتر در نفس انسان نقش پیدا می کند؛ به همین سبب، اگر استفاده از روش تلقین در تعلم و تربیت به صورت منفی و تحمیلی نباشد، بلکه به شیوه مثبت و آگاهانه و آزادانه انجام پذیرد، بسیار مطلوب و مؤثر خواهد بود.

شیوه آموزش برخی از مفاهیم دینی:
مفهوم دین : در سالهای اول دبستان، از پرداختن به معنا و مفهوم واژه دین باید اجتناب کرد، زیرا کودکان در این دوره علاقه ای به طرح این مباحث ندارند؛ و فقط باید به تعریف ساده ای بسنده کرد .
مفهوم دعا : در مورد دعا، باید چند نکته را در نظر داشت : دعاها باید با سن و حوزه درک کودک متناسب باشد تا لذت بیشتری ببرد، مانند دعاهای کوتاه و دسته جمعی (سرود و مناجات) که در روح کودکان مؤثر است . دیگر اینکه دعاها را باید هر چند وقت یک بار عوض کرد تا تازگی و تأثیر داشته باشد.
در ضمن، باید عوامل استجابت دعا را برای کودکان بیان کرد تا شبهه ایجاد نشود که چرا دعایشان مستجاب نمی شود.
مفهوم نماز : زمینه نماز در روح پاک کودکان و فطرت سلیم آنها موجود است و باید آن را باور کنیم . از سنین نخست دبستان، باید کودکان را بتدریج با نماز آشنا کرد و آنها را به نماز خواندن تشویق و ترغیب کرد . قبل از تعلیم، باید مفهوم خدا و دعا را برای کودک تبیین کرد و علت نماز خواندن را نیز برای وی توضیح داد. برای این کار، می توان از آموزشهای ساده استفاده کرد. البته پرداختن به آموزش برخی از مفاهیم دینی شیوه های خاص خود را دارد که باید نظم خاصی داشته باشد. آموزش اصول دین و دلایل ساده ای برای آنها و پرداختن به خداشناسی و معاد و وقوع و ضرورت آن و نبوت و نیاز انسان به آن از عوامل مهم در علاقه مند کردن کودک به خدا و پیامبران و امامان است.

نتیجه:
- هرچه والدین و معلم یا مربی که تربیت یا قسمتی از تربیت کودک را بر عهده دارند با ویژگیهای کودکان و نکات روانشناسی و تربیتی آنان آشناتر باشند در امر آموزش موفقترند.
- شیوه های آموزش باید اصولی و علمی کاربردی باشد . در آموزش مفاهیم دینی، باید عوامل تأثیر گذار را شناخت و آنها را در راستای بهتر شدن امر آموزش جهت داد و از سخنان معصومان (علیهم السلام ) بهره جست؛ زیرا اگر دیر شود، قلب او به چیزهای دیگر مشغول و سخت می شود و دیگر تربیت او امکان پذیر نمی شود، یا بسیار مشکل و کم اثر می شود .
- الگوهای رفتاری کودک باید در درجه اول خودشان مسائل اخلاقی و دینی را رعایت کنند؛ زیرا کودکان الگو پذیران خوبی اند و به طور معمول از پدر و مادر خود الگو می گیرند .
- در آموزش، بیشتر باید از روشهای غیر مستقیم استفاده کرد تا سبب مقاومت روحی در کودک نشود؛ روشهای فعال نیز بسیار مؤثر است.

در رابطه با چگونگى آموزش مفاهیم دینى به کودکان اختلاف‏نظرهایى وجود دارد. گروهى معتقدند پیش از بلوغ نباید به کودک آموزش دینى داد و گروهى عکس این نظر را معتقدند. از نظر اسلام، به ویژه براساس سیره و رهنمودهاى معصومان علیهم‏السلام ، آموزش مفاهیم دینى از هنگام تولد شروع مى‏شود و آموزش در دوره کودکى پایه و اساس در دوره‏هاى دیگر است.(2) از طرفى، آموزش صحیح و مؤثر بدون در نظر گرفتن توانایى ذهنى کودک مطلوب نیست و ممکن است کودک را نسبت به یادگیرى دلسرد و یا در یادگیرى او اختلال ایجاد نماید. از این‏رو، آموزش مفاهیم دینى به کودکان گرچه امرى بسیار مقدس و والا است، اما موفقیت درآن، در گرو آگاهى و شناخت اصول و روش‏هاى آموزشى متناسب با آن است. به فرموده امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام هیچ حرکتى نیست مگر این‏که انسان در به انجام رساندن آن نیاز به شناخت و آگاهى دارد: «ما مِن حَرَکة اِلاَّ وَ اَنتَ مُحتاجٌ فیها الى مَعرِفَه.»(3)

آموزش مفاهیم دینى نیز مانند هر علم دیگرى نیاز به شناسایى و به کارگیرى اصول و روش‏هاى صحیح، کارآمد و مؤثر دارد. بنابراین، همان‏گونه که شناخت خصوصیات و توانایى‏هاى کودکان در بهینه‏سازى آموزش مفاهیم دینى امرى مسلم است، شناخت اصول و روش‏هاى مربوط به آموزش مفاهیم دینى کودکان دبستانى نیز ضرورت دارد. بدین ترتیب، اگر آموزش مفاهیم دینى کودکان بدون توجه به اصول و روش‏هاى صحیح آموزشى انجام پذیرد، مصداق این سخن امام صادق علیه‏السلام خواهد بودکه: «اَلعامِلُ عَلى غَیرِ بَصیَرة کَالسَّائِرِ عَلَى غَیرِ الطَّریقِ لایَزیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ الاَّ بُعدا»؛(4) کسى که بدون بصیرت دست به انجام کارى مى‏زند، مانند رونده در بیراهه‏اى است که هرچه سرعتش بیش‏تر باشد، از مقصد دورتر خواهد شد.

بنابراین، آنچه باید بدان توجه داشت و این نوشته نیز درپى آن مى‏باشد، این است که درک و برداشت کودک از مفاهیم دینى با بزرگسالان یکسان نیست؛ آنان در حد ظرفیت ذهنى خود مطالب دینى را مى‏فهمند و برآن اساس، جهان‏بینى خود را مى‏سازند. با توجه به سخن رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله که فرمود: «ما پیامبران موظفیم با هرکس مطابق درک و فهم او صحبت کنیم»،(5) اگر آموزش مفاهیم دینى براى دانش‏آموزان دوره ابتدایى به گونه‏اى حساب شده صورت نگیرد، نه تنها از تأثیرات سازنده‏اى برخوردار نمى‏گردد، بلکه مى‏تواند پیامدهاى زیانبارى به دنبال داشته باشد. از این‏رو، هدف اصلى این مقاله دستیابى به اصول وروش‏هاى آموزش مفاهیم دینى به کودکان با مرورى بر آیات و روایات اسلامى، نظرات دانشمندان تعلیم و تربیت و نیز اندیشمندان اسلامى است.

کدام روش کارآمدتر است؟

الف. پیشنهادهاى نظرى

1. به دلیل آن‏که نظام آموزشى در دین اسلام داراى عناصر مهم و اساسى همچون مبانى، اصول و روش‏هاى آموزشى است، این پژوهش تنها گام مقدماتى در ارائه اصول و روش‏هاى آموزش مفاهیم اعتقادى اسلام به کودکان دبستانى بود که مورد بررسى قرار گرفت. از این‏رو، پیشنهاد مى‏شود مبانى و اهداف نظام آموزشى در اسلام در پژوهشى جداگانه دنبال شود.

2. در این پژوهش، اصول و روش‏هاى آموزش مفاهیم دینى به کودکان دوره دبستانى مورد بحث و بررسى قرار گرفت. پیشنهاد مى‏شود شبیه چنین پژوهشى در مقاطع مختلف تحصیلى (دوره راهنمایى و دبیرستان) نیز به عنوان مکمل انجام گیرد.

3. انجام پژوهش‏هاى میدانى گسترده و در سطح وسیع با عنوان «بررسى توانایى‏هاى شناختى و عاطفى کودکان در آموزش اصول اعتقادى اسلام» مى‏تواند موضوع پژوهش‏هاى دیگرى قرار گیرد که کامل‏کننده این پژوهش باشد.

ب. پیشنهادهاى کاربردى

1. به دلیل آن‏که در آموزش مفاهیم دینى به کودکان دوره ابتدایى، معلم نقش اصلى و اساسى دارد، معلّمان دینى باید علاوه بر آگاهى صحیح از دین اسلام و التزام عملى به ارزش‏هاى اسلامى، با ویژگى‏هاى شناختى، عاطفى و انگیزشى کودک که موضوع روان‏شناسى رشد کودک است آشنا باشند تا بتوانند معارف اسلامى، به ویژه مفاهیم اعتقادى را به نحوى مؤثر به کودکان آموزش دهند.

2. نظر به ویژگى‏هاى رشد روانى در این دوره، طرح جنبه‏هاى استدلالى معارف اعتقادى به کودکان دبستانى کار درستى نیست و شایسته است آموزگاران در آموزش مفاهیم دینى و اعتقادى بیش‏تر پى‏آمدهاى دنیایى و آخرتى اعتقادات اسلامى را با استفاده از اصول و روش‏هاى آموزشى مناسب این دوره مورد توجه و گوشزد قرار دهند.

3. از آن‏جا که دانش‏آموزان در دوره ابتدایى، (به ویژه در سال‏هاى اول) با امور حس شدنى و ملموس سر و کار دارند، پیشنهاد مى‏شود معلمان دینى کودکان در تدریس و آموزش توحید، معاد و جلوه‏هاى نظم و هدف‏مندى طبیعت، از ابزارهاى کمک آموزشى همچون عکس، اسلاید و فیلم‏هاى آموزشى استفاده نمایند.

4. براى حفظ نشاط و شادابى کودکان در آموزش مفاهیم دینى، پیشنهاد مى‏شود از شیوه‏هاى تشویقى متناسب با روحیه کودکان، بجا و بموقع استفاده شود و از برخوردهاى تند و خشن پرهیز گردد.

منابع:

1- کفاشی، حسین، وحیدنیا، حسین ؛ نقش پرورش تفکر در تعمیق رفتار های تربیتی کودکان ؛ مدارس کارامد، سال دوم- شماره دوم- شماره مسلسل 6

2- طباطبایی، سیدرضا ؛ غذایی که می خوریم ؛ شهرزاد، شماره12- مهر1388