ارتقای کیفیت و بهره وری در آموزش و پرورش

راهکارهای افزایش بهره وری در آموزش و پرورش

با وجود تعاریف زیاد درباره بهره وری ، به منظور اجرایی کردن آن در آموزش و پرورش می بایست تعریفی هماهنگ و سازگار با شرایط و نیازهای آموزش و پرورش به کار برد و ازطریق مشارکت کلیه کارکنان قدم های موثری را در این راه برداشت.
راهکارهای افزایش بهره وری مستلزم شناخت کافی وضعیت موجود و فرهنگ کاری آموزش و پرورش است. باتوجه به تفاوتهای مهم در فرهنگ کاری سازمانها و وضعیت موجود آنها می توان گفت راهکارهای افزایش بهره وری نیز در آنها متفاوت خواهدبود. در سطح کلان یا ملی این وظیفه دولت است که با برنامه ریزی لازم زمینه ارتقای بهره وری را فراهم سازد. اما در سطح خرد یعنی در سطح مدارس ، مدیریتها و سازمانهای آموزش و پرورش ، وظیفه مدیران این واحدهاست که با ایجاد جو مشارکت در محیط ، در کارکنان احساس غرور نسبت به کار ایجاد کرده و با تشویق کارکنان خوب و تلاشگر، گرایش و تعلق خاطر آنان را به محیط کار بیشتر کنند.

آنها همچنین می توانند با افزایش میزان صمیمیت و ایجاد روح همکاری در محیط کار، ارتباط کارکنان و مدیران را نزدیک تر نموده و آنان را به مشارکت در بهبود بهره وری سازمان یا مدرسه تحت سرپرستی خود و کاهش اتلاف منابع راغب سازند . لازمه این امر، شناخت و تجزیه و تحلیل وضعیت فعلی و ارزیابی عملکرد فرآیندهای مختلف آموزش و پرورش و نتایج حاصل از این فرآیندها و تلاش بی وقفه برای دگرگونی آن است که سیستم های سازمان را در راستای بهبود مستمر و مطلوب و روند رو به رشد هدایت کند. ازجمله راهکارهای افزایش بهره وری می توان موارد زیر را پیشنهاد نمود:

1) تعهد و حمایت مدیریت ارشد از برنامه های عملیاتی بهبود و افزایش بهره وری.

2) تشکیل کمیته عالی بهره وری متشکل از مدیران کلیه واحدهای سازمان ، هسته ها و تیم های بهبود بهره وری با مشارکت فراگیر فرآیندگونه کلیه کارکنان با نگرش ایجاد دوایر یا گروه های بهبود بهره وری

3) تدوین استراتژی مدیریت بهره وری فراگیر و جاری سازی عملیاتی آن.

4) ایجاد باور، اعتماد و اطمینان در کارکنان نسبت به استراتژی و برنامه های پیشنهادی.
5) بکارگیری مکانیزم های ارزیابی عملکرد سازمان ، تدوین و جاری سازی شاخص های ارزیابی و سنجش عملکرد سازمان همسو با مدیریت بهره وری از قبیل اثربخشی ، کارآیی، انعطاف پذیری و کیفیت زندگی کاری.

6) اصلاح نظام مدیریت که در این راستا باید اهداف و ساختار سیستم با نگرش فرآیندی تنظیم شود و از گسترش بی رویه افقی و عمومی سازمان جلوگیری گردد. همچنین باید به درجه ادغام تمام سیستم های مستقل و تخصصی به سیستمی جامع و یکپارچه با نگرش فرآیندی ، کیفیت داده ها و کیفیت فرآیند تغییر، توجه بسیار شده و بین مراحل حساس تغییر، ارتباط لازم ایجاد گردد.

7) برقراری آموزش های اثربخش در تمام سطوح سازمان.

8) برقراری ارتباط و همکاری اثربخش بین واحدها و قسمت های مختلف سازمان با بکارگیری فنون کار گروهی.

9) سازگاری میان مدیریت و نیروی کار در روش های بهبود بهره وری.

10) از کارکنان انجام کار با کیفیت خواسته شود.

11) اولویت دادن به تحقیقات کاربردی درباره فرآیندهای شغلی و کاری.

12) مدیر باید تمامی کارکنان را از جزییات کاری که در حال انجام آن هستند ، مطلع نموده و آنان را در بهبود فرآیندها مشارکت و یاری دهد.

13) مدیران باید از اهداف پراکنده و بدون برنامه ریزی اجتناب کنند.

14) مدیران باید شخصاً وقت بیشتری برای برنامه ریزی ، هدایت و کنترل فعالیت ها برای افزایش بهره وری صرف کنند.

افزایش بهره وری در آموزش و پرورش ضمن اینکه سبب افزایش کیفیت خدمات آموزش و پرورش می گردد ، قیمت تمام شده آن را کاهش می دهد ، بازدهی سرمایه را نیز افزایش داده و ارتقای استانداردهای زندگی را فراهم می سازد که این هر دو از عــوامل اصلی ایجاد ثروت ملی محسوب می شوند .
بنابراین، می توان گفت که افزایش بهره وری به ویژه در آموزش و پرورش بهترین ابزار برای افزایش بهبود سطح زندگی مردم و ایجاد ثروت ملی است. از دیدگاه سیستمی با گسترش این تفکر در سطح منابع اقتصادی جامعه می توان نتیجه گرفت که افزایش بهـــره وری آموزش و پرورش موجب افزایش بهره وری ملی شده و آن نیز به بالا رفتن قدرت خرید مردم ، رونق اقتصادی ، افزایش درآمد ملی ، کاهش تورم و همچنین افزایش اشتغال در درازمدت منجر خواهد شد.

بهره وری در آموزش و پرورش

دیر زمانی از بکارگیری شیوه های ارتقای کیفیت و بهره وری در صنایع و بخشهای اقتصادی نمی گذرد. موفقیت این راهکارها در رشد و توسعه اقتصادی، صاحبنظران را بر آن داشت تا آنها را در بنیادی ترین نهاد اقتصادی اجتماعی یعنی آموزش و پرورش بیازمایند و صد البته بکارگیری شیوه های ارتقای بهره وری در نظام های آموزشی نیز موفقیت آمیز بوده است. بطوری که همگان معتقدند کشورهای پیشگام در رشد و توسعه اقتصادی اجتماعی مسیری جز ارتقای کیفیت و بهره وری در آموزش و پرورش را نپیمودند. بنابراین استفاده از فواید حاصل از ارتقای بهره وری نقش بسیار مهمی در رشد و توسعه اقتصادی اجتماعی کشورهای گوناگون دارد.
کشور ما نیز که در جهت اقتصاد دانایی محور حرکت می‌کند و تمامی تلاش خود را برای افزایش سرمایه‌های انسانی بکار می‌گیرد چاره‌ای جز ارتقای بهره ‌وری در سطوح گوناگون به ویژه آموزش و پرورش ندارد.

ضرورت و اهمیت بهره وری در آموزش و پرورش:

یکی از زیر بنایی ترین نهادهای تمامی جوامع بشری پس از خانواده، آموزش و پرورش است.هر ساله منابع انسانی و مالی بسیار عظیمی برای تعلیم و تربیت دانش آموزان مورد استفاده قرار می گیرد.اینکه دانش آموزان آگاهی ها و توانمندیهای ضروری برای زندگی اجتماعی را بیاموزند و در رشد و اعتلای جامعه خود موثر باشند، از مهمترین چالشهای گریبان گیر نظام های آموزشی دنیا ، به خصوص نظام آموزشی کشور ماست.
ارتقای بهره وری در آموزش و پرورش نه تنها به توسعه اقتصادی اجتماعی کمک می کند،بلکه از طریق تربیت نیروی انسانی کارآمد و خلاق می تواند موجب اعتلای کشور گردد. از آنجایی که امروزه دانش آموزان علاوه بر مهارتهای پایه نیازمند مهارتهای پیچیده ‌تری هستند و منابعی که در اختیار آموزش و پرورش قرار می‌گیرد، محدود است در نتیجه ارتقای بهره‌ وری در آموزش و پرورش بایستی از طریق ارتقای بهره وری در مدارس صورت گیرد. اگر آموزش و پرورش ، تغییرات کیفی در فرهنگ حاکم بر جامعه بوجود آورد، بدون شک می‌تواند از طریق تحول در رفتار مردم و شکل نهادهای اجتماعی، پیشرفت های قابل ملاحظه ای در نرخ رشد بهره‌ وری بوجود آورد.
افزون بر این، افرادی که دانش و مهارت مفیدی به دست می‌آورند، می‌توانند فرد مفیدی در جامعه به شمار آیند. آموزش و پرورش با تقویت و تحکیم سرمایه‌های مادی و انسانی بر رشد و ارتقای بهره ‌وری سرعت می‌بخشد. 1
پیش از ارایه راهکارهای گوناگون در زمینه ارتقای بهره‌ وری در مدارس بایستی تعریف دقیقی از آن ارایه نمود. به همین دلیل در این بخش تعاریف گوناگون بهره‌ وری در آموزش و پرورش ارایه می‌گردد.

تعریف بهره وری در آموزش و پرورش:

تا کنون تعاریف بسیار زیادی از بهره وری در آموزش و پرورش ارایه شده است و هر یک از صاحبنظران از دیدگاه خاص خود به تعریف این مفهوم پرداخته اند.برخی بهره وری در آموزش و پرورش را اینگونه تعریف کرده اند:
«بهره وری در آموزش و پرورش تمرکز بر یادگیرنده و بهبود یادگیری است.»
«بهره وری در آموزش و پرورش : عبارت است از ارتباط میان نحوه استفاده سازمان آموزشی از منابعی که در اختیار دارد و تبدیل آن طی فرآیندی آموزشی به ستاده های مطلوب همراه با در نظر گرفتن کیفیت زندگی کاری کلیه ی کارکنان آن .»
«کلان ( 1995 ) بهره وری آموزشی را ارتباط بین دروندادها ( هزینه های مصرف شده در آموزش ) و بروندادها (پیشرفت تحصیلی یا سایر اهداف تعریف شده برای آموزش و پرورش) می داند . از دیدگاه او مسأله اصلی در بهره وری آموزش و پرورش، اثربخشی هزینه و چگونگی استفاده از منابع موجود برای افزایش پیشرفت دانش آموزان است. برای حصول به این نتیجه مهم باید برنامه ریزی آموزشی و مسائل مالی را در بهره وری موثر و ضروری دانست .»
«در آموزش و پرورش بهره وری ارتباط بین پیشرفت تحصیلی دانش آموزان با منابع موجود تعریف می شود.»
نکته مشترک تمامی این تعاریف محوریت دانش آموزان و افزایش توانمندیهای آنان، همچنین استفاده بهینه از منابع موجود و کاهش هرینه ها در فعالیتهای مربوط به ارتقای بهره وری است. 2

پیش فرضهای بهره وری در مدرسه :

بی شک ارتقای بهره وری در مدرسه نیازمند مشارکت همه جانبه تمامی افراد جامعه به ویژه مسئولین ، کارکنان آموزشی ، دانش آموزان و اولیای آنها است. اما ایجاد مدرسه بهره ور یا ارتقای بهره ‌وری در مدرسه مستلزم ایجاد اصول، قواعد و پیش فرضهای اولیه ای است که به مهمترین آنها اشاره می شود:

1 - جهت گیری دانش آموز – محور: محور تمامی فعالیتهای مربوط به ارتقای بهره وری در مدرسه دانش آموز است.

2 -جهت گیری به سمت بهبود: رویکردها و فعالیتهای مربوط به ارتقای بهره وری جهت گیری رو به بهبود دارد.این کار از طریق شناخت وضعیت موجود و برنامه ریزی برای بهبود فرایندها و عملکردهای گوناگون صورت می گیرد.

3 -جهت گیری به سمت موفقیت بیشتر : داشتن انتظارات بالا از دانش آموزان و کارکنان موجب می شود آنها تمامی سعی و تلاش خود را بکارگیرند.

4 – روحیه کار گروهی، مشارکت و همکاری : ایجاد فضا و جو مناسب برای مشارکت و همفکری و همچنین ترویج و اشاعه کار گروهی، توانمندی هایی را در کارکنان مدرسه و دانش آموزان تقویت می نماید، که آنها می توانند به آسانی با مشکلات روبرو شوند و آنها را حل کنند.

5 – بهره وری تخصصی و حرفه ای: درصورتی که توانمندی ها و مهارت های معلمین از طریق توسعه تخصصی و حرفه ای آنان ارتقا یابد و در آنها زمینه های لازم برای احساس تعلق، تعهد و مشارکت در تحقق اهداف مدرسه ایجاد گردد، بهره وری در آموزش و پرورش ارتقا خواهد یافت. 3

ویژگیهای مدارس بهره ور:

مدارس بهره ‌ور علاوه بر کارآفرین بودن، هوشمندی در استفاده از منابع و علاقه، اعتقاد و اطمینان دانش‌آموزان به یادگیری بهتر و بیشتر دارای ویژگیهای زیر می باشند:

1 – محیطی امن و منظم

یکی از مهمترین ویژگیهای مدارس بهره ‌ور وجود محیطی امن، منظم و هدفمند است که موجب یادگیری بدون تشویش و نگرانی می‌شود. دانش‌آموزان با همکاری همدیگر درس می خوانند، به تفاوتهای فردی احترام می‌گذارند و برای نظرات همدیگر ارزش قایل هستند.
همچنین مدرسه قوانین و روندهای روشنی برای رفتارهای مناسب و مطلوب ، وضع می کند و بطور مداوم بر آنها تاکید می کند.

2 - انتظارات بالا برای موفقیت های روزافزون

اعتقاد تمامی کارکنان مدرسه بر این است که همه دانش آموزان می توانند مهارتهای ضروری را کسب کنند معلمین راهکارهای گوناگون و متنوعی را برای اطمینان از اینکه دانش آموزان مهارتهای مورد نظر را فرا گرفته اند ، تدوین و اجرا می کنند. مدرسه به دانش آموزان در حل مشکلات مربوط به یادگیری کمک می کند.

3 – رهبری آموزشی

مدیر به عنوان یک رهبرآموزشی عمل می کند که رسالت مدرسه را به دانش آموزان ، معلمین و جامعه ابلاغ می کند اگرچه رهبری بسیار گسترده است ، اما مدیر بعنوان یک مربی و یک رهبر پرشور و نشاط عمل می کند .

4 – چشم انداز، رسالت و اهداف روشن و دقیق

کارکنان، اهداف مدرسه ، اهداف آموزشی و اولویت های آن را به خوبی درک می کنند و به آنها متعهدند. آنها برنامه آموزشی را طراحی می کنند که فراتر از مهارتهای سطح پایین را به دانش آموزان بیاموزند و پاسخگوی نیازهای سطح بالاتر یادگیری برای تمامی دانش آموزان هستند.

5 - فرصت یادگیری و زمان دانش آموزان برای انجام تکالیف

مدت زمان مناسبی به آموزش مهارتهای ضروری به دانش آموزان اختصاص می یابد. مدرسه در برنامه ریزی برای یادگیری بهتر و انجام تکالیف به دانش آموزان کمک می کند.

6 - پایش مستمر پیشرفت دانش آموزان

پیشرفت دانش آموزان از طریق شیوه های متعدد و گوناگون به طور مداوم اندازه گیری می شود. معلمان نیاز به توازن بین آنچه تدریس می شود با آنچه که امتحان گرفته می شود را درک می کنند . بیشتر تاکید ، بر آزمونهای معتبر و براساس برنامه آموزشی است.

7 - روابط خانه – مدرسه

والدین، اهداف مدرسه را به درستی درک می کنند و همیشه حامی و پشتیبان آن هستند و نقش مهمی در دستیابی به این اهداف بازی می کنند. اعتماد و ارتباط کافی بین معلمین و والدین وجود دارد که والدین را قادر می سازد به خوبی برای تحقق اهداف متقابل و در جهت فراهم آوردن تحصیلات با کیفیت بهتر برای دانش آموزان تمامی تلاش خود را بکار گیرند.

8 – تمامی کارکنان و دانش آموزان در گروههای مختلف با همدیگر همکاری و مشارکت می‌کنند.

احساس مسئولیت‌ پذیری در گروه بسیار زیاد است و برنامه‌ریزی ها به صورت گروهی انجام می‌شود.

9 – وجود فرهنگ مشارکتی، به عبارت دیگر:

- نگرشی سالم و احترام آمیزی در بین اعضای مدرسه وجود دارد.

- از اتخاذ تصمیم‌های آگاهانه و مشترک بر اساس پژوهش حمایت می‌شود.

- برای ارتباط هر چه موثرتر دانش‌آموزان، اولیاء و کارکنان مدرسه، به ویژه والدینی که تمایل دارند به منظور ارتقاء آموزش و یادگیری فرزندانشان در برنامه‌های مدرسه مشارکت فعال داشته باشند، برنامه ریزی دقیق صورت گرفته است.

- آموزش والدین ، بویژه در زمینه اهداف مدرسه و چگونگی مشارکت آنها در تحقق این اهداف، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
- برای پیشرفت دانش‌آموزان در فعالیت ها و اقدامات گوناگون سرمایه گذاری می‌شود.

10 – فرصتهای آموزشی مناسبی برای تمامی دانش‌آموزان از طریق امور زیر فراهم می‌گردد:

- تدوین یک برنامه درسی متعادل در حمایت از مهارتهای پایه از جمله خواندن و نوشتن، علوم و ریاضیات، تربیت بدنی ، هنر و فناوری.
- مهیا نمودن دانش آموزان برای تبدیل شدن به افرادی سخت کوش، اثربخش و مسئولیت پذیر در آینده.

- توسعه مهارتهای یادگیری به طور مداوم، از جمله مشارکت در یادگیری، برقراری روابط اجتماعی مطلوب، همکاری، مهارتهای حل مسأله و تفکر خلاق و تفکر منطقی.
- ترغیب دانش آموزان به مستقل بودن.
- ارتباط دادن یادگیری دانش آموزان با تجارب زندگی واقعی .

11 – رشد حرفه ای و تخصصی کارکنان بویژه معلمان.

این مهم از طریق موارد زیر حاصل می شود:

- حمایت از توسعه حرفه ای مستمر در حوزه‌های مختلف برنامه درسی.
- ارتقای حس دانش پژوهی و مشارکت در فعالیتهای معلمان.
- ایجاد فضایی تخصصی و حرفه‌ای برای افزایش توانمندی های معلمان.

نتیجه‌‌گیری

همان گونه که اشاره شد امروزه ارتقای بهره ‌وری در نظام های آموزشی کشورهای مختلف از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. نیاز به ارتقای بهره‌وری در آموزش و پرورش کشورما نیز به خوبی احساس می‌شود. چرا که برای تحقق اهداف و برنامه‌های کشور در جهت رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی ، ارتقای بهره‌وری در آموزش و پرورش ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
اگرچه تاکنون تعاریف بسیار متفاوت و گوناگونی از بهره‌ وری در آموزش و پرورش ارائه شده است و انتظار می ‌رود بر اساس نیازها و ضرورت های جوامع به توانمندی ها و مهارت های نوین نیروی انسانی تعاریف کاملتر و شاید متفاوت ‌تری از این مفهوم پیچیده ارایه گردد، اما آنچه که بیش از همه مهم است، لزوم آغاز حرکت ارتقای کیفیت و بهره‌ وری از مدرسه است که مسلما مستلزم وجود پیش فرض هایی است.
حرکت ارتقای بهره‌وری در آموزش و پرورش دانش‌آموز – محور است و جهت‌گیری به سمت بهبود و موفقیت بیشتر دارد. این امر امکان پذیر نیست مگر در سایه مسئولیت‌پذیری و تعهد نسبت به انجام دقیق فعالیت های مربوط به ارتقای کیفیت و بهره‌وری، کار گروهی و توسعه حرفه‌ای و تخصصی کارکنان آموزشی.
آغاز این حرکت از مدارس به وسیله ایجاد محیطی امن و منظم، تعیین چشم انداز، رسالت و اهداف روشن و دقیق ، رهبری آموزشی قوی و مستحکم، انتظارات بالا برای موفقیتهای روزافزون ، ایجاد فرصت های یادگیری غنی و متنوع، رابطه مستمر و مداوم خانه و مدرسه، سرمایه‌گذاری های فراوان برای پیشرفت دانش ‌آموزان و ازهمه مهمتر وجود فرهنگی مشارکتی و اقدامات بی شمار دیگری که نیازمند سعی و تلاش بی وقفه است، صورت می‌گیرد.
تمرکز بر تسهیل و تسریع فرآیند یاددهی – یادگیری به عنوان با اهمیت ‌ترین فرآیند در آموزش و پرورش نه تنها موجب می ‌شود تمامی فعالیت هایی که در این جهت قرار ندارند حذف گردد، بلکه موجب حذف دوباره کاریها و هزینه‌های غیر آموزشی می‌گردد.
در این میان نقش نیروی انسانی متخصص، متعهد و خلاق در راهبری حرکت بهره‌ وری در آموزش و پرورش غیرقابل انکاراست. آموزش و پرورش می‌تواند از طریق سرمایه گذاری هدفمند در رشد و توسعه حرفه‌ای نیروی انسانی خود، گامهای موثری در جهت رشد و توسعه اقتصادی اجتماعی بردارد.
بی شک مسیر ارتقای کیفیت و بهره‌وری در آموزش و پرورش با مخاطرات و چالش های عظیمی هم چون اندازه گیری دقیق شاخص‌های بهره‌وری ، برنامه ‌ریزی منسجم برای بهبود و جلب حمایت و پشتیبانی مدیران ارشد و مسئولین روبروست و امید می‌رود با حساس سازی و ایجاد آگاهی‌های لازم در این زمینه ، این چالش ها مرتفع گردند.

منابع:

1 – عماد زاده، مصطفی؛ آموزش و پرورش و بهره‌وری، دانش مدیریت، انتشارات دانشگاه تهران، بهار 1370، شماره 12 ، صص44 – 43 .

2 – میرکمالی، سیدمحمد؛ کنکاش در بهره‌وری و ارایه الگو برای اندازه‌گیری ، فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش، انتشارات مدرسه، 1376، شماره 28، ص، 49 .

3 – Odden, Allan & Clune , William. "Improving Educational productivity and school Finance " . Educational Research , 24 , 1995 : 6– 10 .

4 – میرکمالی، سیدمحمد؛ کنکاش در بهره‌وری و ارایه الگو برای اندازه‌گیری، فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش، انتشارات مدرسه، 1376، شماره 28 ، ص، 49 .